Kyrrahaf I,

II, III, IV, V Noršur < Kort > Sušur TSUNAMI

KYRRAHAF I
.

.

Utanrķkisrnt.

Kyrrahafiš nęr yfir rśmlega 181 miljónir ferkķlómetra  milli Amerķku, Asķu og Įstralķu og milli beggja heimskautanna.  Noršan mišbaugs er Noršur-Kyrrahaf og sunnan hans Sušur-Kyrrahaf.

Bśseta og landafundir.  Tališ er, aš eyjar Kyrrahafsins hafi byggzt frį meginlandi Asķu og eyjaklösum Sušaustur-Asķu.  Lķklega komu fyrstu landnemarnir frį Melanesķu.  Žeir flykktust til Austur-Mķkrónesķu og austur til Pólķnesķu.  Landnįm Pólķnesķu tókst meš löngum sjóferšum ķ stórum bįtum og var mikiš siglingafręšilegt afrek.  Žessar feršir viršast hafa hafizt fyrir 3000-4000 įrum og stašiš yfir žar til fyrir 1000 įrum, žegar maórķar, sem eru af pólķnesķskum stofni, settust aš į Nżja-Sjįlandi.  Lengstu sjóferšir pólķnesa lįgu til Hawaii, fyrst frį Marquesas-eyjum to sķšar frį Tahķtķ.

Afleišingar bśsetunnar.  Kyrrahafiš getur tekiš viš gķfurlegu magni śrgangs, eytt honum eša žynnt hann śt en sķfelld uhverfisslys hafa leitt til verulegrar mengunar.  Hennar gętir vķša į veišislóšum og ķ grennd viš stórar verksmišjur og borgir.  Helztu mengunarvaldarnir į grunnsęvi eru óhreinsaš skolp, spilliefni frį išnaši (žungmįlmar), tilbśinn įburšur og skordżraeitur, sem berst til sjįvar meš įnum og yfirboršsvatni.  Sums stašar hefur fiskur og önnur sjįvardżr mengast svo mjög, aš ekki er hęgt aš nżta fiskimiš lengur.   Śthafiš hefur ekki oršiš fyrir neinni sambęrilegri mengun.

Evrópumenn.  Kyrrahafseyjarnar voru byggšar löngu įšur en Evrópumenn fundu žęr į 16. öld.  Landafundaskeiši Evrópumanna mį skipta milli Spįnverja og Portśgala, Englendinga og Frakka og Hollendinga.  Tķmabil Spįnverja og Portśgala hófst eftir 1520 meš Ferdinand Magellan og aš honum lįtnum héldu įhafnir skipa hans įfram.  Sķšari landafundir nį til Salómonseyja, Marquesas-eyja og e.t.v. Nżju-Gķneu, žegar Spįnverjinn Įlvaro de Mendana de Neira var į feršinni.  Portśgalinn pedro Fernįndes de Quirós fann Vanatu og Spįnverjinn Luis Vįez de Torres fann Torres-sundiš.  Į tķmum Hollendinga į 17. öld, fundu Jakob Le Maire og Willem Corneliszoon Scouten byggšar eyjar ķ noršurhluta Tuamotus (Tongaeyjaklasinn) og Alofi og Furuna-eyjar.  Kunnastur mešal hollenzkra landkönnuša var Abel Janszoon Tasman, sem fann Nżja-Sjįland, eyjar ķ Tongaklasanum, noršurhluta Fiji-eyja og eyjar ķ Bismarckklasanum.

Könnun og landafundir ķ Kyrrahafi nįšu hįmarki meš komu Breta og Frakka į 18. öld.  Fjórir Englendingar, John Byron, Samuel Wallis, Philip Carteret og James Cook, og Frakkinn louis Antoine de Bougainville voru žar fremstir ķ flokki.  Byron kannaši Noršur-Marianas-eyjar og fann eyjar ķ Tuamotu-klasanum, Cook- og Tokelau-eyjaklasana.  Wallis fann eyjar ķ Tahķtķklasanum og Carteret kom auga į Pitcairn-eyju og kannaši stór svęši ķ Sušur-Kyrrahafi.  Bougainville sigldi til Tahķti, Samóa, Vanatu, Nżju-Gķneu og Salómónseyja.

James Cook, skipstjóri, fór ķ žrjįr mikilvęgustu sjóferširnar į žessu tķmabili 1768-79.  Fyrsta feršin lį til Tahķtķ, žegar hann fann Raiatea, Vaitoare (Tahaa), Huahine og Bora-Bora og kortlagši strönd Nżja-Sjįlands og austurströnd Įstralķu.  Ķ annarri feršinni sigldi hann sušur fyrir 70°S, kortlagši Tonga- og Pįskaeyju og fann Nżju-Kaledónķu.  Ķ žrišju feršinni kannaši hann m.a. Noršur-Kyrrahafiš og Beringsund.  Hann var drepinn į Hawaii-eyjum 1779, sem hann fann fyrr ķ feršinni.  Aš honum gengnum var fįtt eftir til aš uppgötva ķ Kyrrahafi og kort hans voru svo nįkvęm, aš nśtķmakort taka žeim lķtiš fram.  Ašrar eyjar og landsvęši voru kortlögš į 19. öld.

Įrin 1931-36 sigldi brezki nįttśrufręšingurinn Charles Darwin į herskipinu Beagle og safnaši upplżsingum, sem hann nżtti sķšar ķ ritverkum sķnum.  Vaxandi įhugi į lķfrķki og ešli hafsins żtti undir haffręšileišangra sķšar į öldinni.  Hinn kunnasti slķkra var farinn eftir 1870 ķ kjölfar brezka Challenger-leišangursins og feršar USS Tuscarora į Noršur-Kyrrahafi og feršar žżzka könnunarskipsins Gazelle.

Könnunarferšir į 20. öld.  Mešal mikilvęgustu könnunarleišangra 20. aldar voru ferš bandarķska skipsins Carnegie (1928-29), danska skipsins Dana II (1928-30), sęnska skipsins Albatross (1847-48) og danska skipsins Galathea (1950-52).  Sķšla į sjötta įratugnum kannaši sovézka skipiš Vityaz hafdżpiš ķ Vestur-Kyrrahafi meš bergmįlsmęlingum og įriš 1960 fór bandarķska köfunarkślan nišur į botn Mariana-įlsins.

Könnunarleišangrar eftir 1960 hafa veriš mjög įrangursrķkir vegna fyrri žekkingar og betri tękja.  Tękjabśnašur ķ gervitunglum hefur gert nįkvęmar athuganir į yfirborši hafsins mögulegar og komiš ķ stašinn fyrir langar sjóferšir.  Könnun hafdjśpanna hefur oršiš nįkvęmari meš nśtķmatękni og margs konar nįttśruaušęfi į sjįvarbotni hafa fundizt (magnesķumkślur).  Žekking manna į sjįvarlķfi ķ nįnasta umhverfi jaršhita- og eldvirkra svęša og eldvirkninni sjįlfri hefur stóraukizt.

Tilgangur könnunarferša og hafrannsókna į 20. öld snérist aš mestu um leit aš hrįefnum, einkum vatnsefniskolefni į litlu dżpi.  Nśtķmatękni hefur gert mönnum kleift aš nżta żmis efni į ę meira dżpi.  Olķuborun į miklu dżpi hefur varpaš nżju ljósi į ešli og gerš jaršskorpunnar og möttulinn nešan hennar.

II, III, IV, V


.

 TIL BAKA        Feršaheimur - Garšastręti 36 - 101 Reykjavik - info@nat.is - Heimildir         HEIM