Kyrrahafiš nęr yfir rśmlega 181
miljónir ferkķlómetra milli Amerķku, Asķu og Įstralķu og
milli beggja heimskautanna. Noršan
mišbaugs er Noršur-Kyrrahaf og sunnan hans Sušur-Kyrrahaf.
Bśseta og landafundir.
Tališ er, aš eyjar Kyrrahafsins hafi byggzt frį meginlandi Asķu
og eyjaklösum Sušaustur-Asķu. Lķklega komu fyrstu landnemarnir frį Melanesķu.
Žeir flykktust til Austur-Mķkrónesķu og austur til Pólķnesķu.
Landnįm Pólķnesķu tókst meš löngum sjóferšum ķ stórum
bįtum og var mikiš siglingafręšilegt afrek.
Žessar feršir viršast hafa hafizt fyrir 3000-4000 įrum og stašiš
yfir žar til fyrir 1000 įrum, žegar maórķar, sem eru af pólķnesķskum
stofni, settust aš į Nżja-Sjįlandi.
Lengstu sjóferšir pólķnesa lįgu til Hawaii, fyrst frį
Marquesas-eyjum to sķšar frį Tahķtķ.
Afleišingar bśsetunnar.
Kyrrahafiš getur tekiš viš gķfurlegu magni śrgangs, eytt
honum eša žynnt hann śt en sķfelld uhverfisslys hafa leitt til
verulegrar mengunar. Hennar
gętir vķša į veišislóšum og ķ grennd viš stórar verksmišjur
og borgir. Helztu
mengunarvaldarnir į grunnsęvi eru óhreinsaš skolp, spilliefni frį išnaši
(žungmįlmar), tilbśinn įburšur og skordżraeitur, sem berst til sjįvar
meš įnum og yfirboršsvatni. Sums
stašar hefur fiskur og önnur sjįvardżr mengast svo mjög, aš ekki
er hęgt aš nżta fiskimiš lengur.
Śthafiš hefur ekki oršiš fyrir neinni sambęrilegri mengun.
Evrópumenn.
Kyrrahafseyjarnar voru byggšar löngu įšur en Evrópumenn
fundu žęr į 16. öld. Landafundaskeiši
Evrópumanna mį skipta milli Spįnverja og Portśgala, Englendinga og
Frakka og Hollendinga. Tķmabil
Spįnverja og Portśgala hófst eftir 1520 meš Ferdinand Magellan og aš
honum lįtnum héldu įhafnir skipa hans įfram. Sķšari landafundir nį til Salómonseyja, Marquesas-eyja og
e.t.v. Nżju-Gķneu, žegar Spįnverjinn Įlvaro de Mendana de Neira var
į feršinni. Portśgalinn
pedro Fernįndes de Quirós fann Vanatu og Spįnverjinn Luis Vįez de
Torres fann Torres-sundiš. Į
tķmum Hollendinga į 17. öld, fundu Jakob Le Maire og Willem
Corneliszoon Scouten byggšar eyjar ķ noršurhluta Tuamotus (Tongaeyjaklasinn)
og Alofi og Furuna-eyjar. Kunnastur
mešal hollenzkra landkönnuša var Abel Janszoon Tasman, sem fann Nżja-Sjįland,
eyjar ķ Tongaklasanum, noršurhluta Fiji-eyja og eyjar ķ
Bismarckklasanum.
Könnun og landafundir ķ Kyrrahafi nįšu hįmarki
meš komu Breta og Frakka į 18. öld.
Fjórir Englendingar, John Byron, Samuel Wallis, Philip Carteret
og James Cook, og Frakkinn louis Antoine de Bougainville voru žar
fremstir ķ flokki. Byron
kannaši Noršur-Marianas-eyjar og fann eyjar ķ Tuamotu-klasanum, Cook-
og Tokelau-eyjaklasana. Wallis
fann eyjar ķ Tahķtķklasanum og Carteret kom auga į Pitcairn-eyju og
kannaši stór svęši ķ Sušur-Kyrrahafi.
Bougainville sigldi til Tahķti, Samóa, Vanatu, Nżju-Gķneu og
Salómónseyja.
James Cook, skipstjóri, fór ķ žrjįr
mikilvęgustu sjóferširnar į žessu tķmabili 1768-79.
Fyrsta feršin lį til Tahķtķ, žegar hann fann Raiatea,
Vaitoare (Tahaa), Huahine og Bora-Bora og kortlagši strönd Nżja-Sjįlands
og austurströnd Įstralķu. Ķ
annarri feršinni sigldi hann sušur fyrir 70°S, kortlagši Tonga- og Pįskaeyju
og fann Nżju-Kaledónķu. Ķ
žrišju feršinni kannaši hann m.a. Noršur-Kyrrahafiš og Beringsund.
Hann var drepinn į Hawaii-eyjum 1779, sem hann fann fyrr ķ feršinni.
Aš honum gengnum var fįtt eftir til aš uppgötva ķ Kyrrahafi
og kort hans voru svo nįkvęm, aš nśtķmakort taka žeim lķtiš fram.
Ašrar eyjar og landsvęši voru kortlögš į 19. öld.
Įrin 1931-36 sigldi brezki nįttśrufręšingurinn
Charles Darwin į herskipinu Beagle og safnaši upplżsingum, sem hann nżtti
sķšar ķ ritverkum sķnum. Vaxandi
įhugi į lķfrķki og ešli hafsins żtti undir haffręšileišangra sķšar
į öldinni. Hinn kunnasti
slķkra var farinn eftir 1870 ķ kjölfar brezka Challenger-leišangursins
og feršar USS Tuscarora į Noršur-Kyrrahafi og feršar žżzka könnunarskipsins
Gazelle.
Könnunarferšir į 20. öld.
Mešal mikilvęgustu könnunarleišangra 20. aldar voru ferš
bandarķska skipsins Carnegie (1928-29), danska skipsins Dana II
(1928-30), sęnska skipsins Albatross (1847-48) og danska skipsins
Galathea (1950-52). Sķšla
į sjötta įratugnum kannaši sovézka skipiš Vityaz hafdżpiš ķ
Vestur-Kyrrahafi meš bergmįlsmęlingum og įriš 1960 fór bandarķska
köfunarkślan nišur į botn Mariana-įlsins.
Könnunarleišangrar eftir 1960
hafa veriš mjög įrangursrķkir vegna fyrri žekkingar og betri tękja.
Tękjabśnašur ķ gervitunglum hefur gert nįkvęmar athuganir
į yfirborši hafsins mögulegar og komiš ķ stašinn fyrir langar sjóferšir.
Könnun hafdjśpanna hefur oršiš nįkvęmari meš nśtķmatękni
og margs konar nįttśruaušęfi į sjįvarbotni hafa fundizt (magnesķumkślur).
Žekking manna į sjįvarlķfi ķ nįnasta umhverfi jaršhita- og
eldvirkra svęša og eldvirkninni sjįlfri hefur stóraukizt.
Tilgangur könnunarferša og hafrannsókna į 20. öld snérist aš
mestu um leit aš hrįefnum, einkum vatnsefniskolefni į litlu dżpi. Nśtķmatękni hefur gert mönnum kleift aš nżta żmis efni
į ę meira dżpi. Olķuborun
į miklu dżpi hefur varpaš nżju ljósi į ešli og gerš jaršskorpunnar
og möttulinn nešan hennar. |