|
Spænska
borgarastyrjöldin.
Uppreisn hersins hófst 18. júlí 1936. Hún var bæld niður í Madrid,
Barcelona, Valensía og nokkrum öðrum borgum í austan- og norðanverðu
landinu. Þannig skiptist landið milli þjóðernissinna (uppreisnarmanna),
aðallega sveitirnar, og Lýðveldissinna í felstum borgum og iðnaðarsvæðum.
Í kjölfarið kom löng borgarastyrjöld. Fyrst í stað varð þjóðernissinnum
vel ágengt og komust m.a. að borgarmörkum Madrid í nóvember.
Ríkisstjórnin bjóst við falli höfuðborgarinnar og flúði til Valensía.
Madrid stóðst áhlaupin og lýðveldissinnar héldu baráttunni áfram.
Fylkingarnar fengu brátt erlenda aðstoð. Ítalía
fasista og Þýzkaland nasista sendu hersveitir, vopn og flugvélar til
aðstoðar þjóðernissinnum. Sovétríkin sáu lýðræðissinnum fyrir
vopnum og ráðgjöfum og fjöldi sjálfboðaliða alls staðar að í Evrópu og
Ameríku kom til aðstoðar. Frakkland og Bretland voru hlutlaus.
Þjóðernissinar voru samheldnir og fengu brátt sterkan leiðtoga,
Francisco Franco, hershöfðingja. Lýðveldissinar voru ósamstæðari.
Herir þeirra byggðust á hófsömum og mjög róttækum sósíalistum,
Katalönum og böskum auk kommúnista, sem urði æ áhrifameiri vegna
skipulagshæfileika og aðstoðarinnar frá Sovétríkjunum. Leiðtogi
þeirra mestan hluta styrjaldarinnar var Juan Negrin, hófsamur
sósíalisti.
Eftir misheppnaðar tilraunir til að ná Madrid hófst erfiður róður hjá
þjóðernissinnum (apríl-október 1937) við að ná baskahéruðunum,
Asturias og öðrum iðnaðarsvæðum í norðurhlutanum á sitt vald. Þá
var þýzkum sprengjuflugvélum beitt gegn Guernica. Lýðræðissinnar
hófu gagnsókn í desember við Teruel. Þeim gekk vel í fyrstu en
voru hraktir til baka í febrúar 1938. Þá fóru þjóðernissinnar að
sækja fram og náðu til Miðjarðarhafs um miðjan apríl og klufu þannig
yfirráðasvæði lýðræðissinna í tvennt. Lýðræðissinnar réðust
aftan að herjum Francos við Ebróána og stöðvuðu framrás þeirra til
Valensía í nokkra mánuði. Her þeirra var úrvinda og illa vopnum
búinn, þannig að þeir gátu ekki látið kné fylgja kviði. Eftir að
samningar við Þriðja ríkið voru undirritaðir í München gátu þeir ekki
búist við aðstoð Breta og Frakka. Þjóðernissinnar héldu framsókn
sinni áfram í desember og lýðræðissinnar hörfuðu til Barcelona, sem
féll 26. janúar 1939. Þar með hafði þjóðernissinnum tekizt að
reka marga fleyga milli lýðræðissinna, sem voru úrvinda og ófærir um
frekari andspyrnu. Madrid féll 28. marz og borgarastyrjöldinni
lauk 1. apríl.
Francoeinveldið.
Blóðugur friður kom í kjölfar þessarar grimmilegu borgarastyrjaldar.
Franco gerði ekkert til að sætta landslýð. Lýðræðissinnar voru
hundeltir og drepnir og hundruðum þúsunda var stungið í fangelsi.
Fyrstu fjögur árin voru u.þ.b. 37.000 þeirra teknir af lífi.
Spænska þjóðin þjáðist vegna stríðsskemmda og efnahagsrústanna.
Flest lög, sem lýðræðissinnar höfðu sett til stuðnings verkamönnum og
bændum voru afnumin.
Ráðandi stjórnmálaöfl þessa tíma voru herinn, kirkjan, sem hafði komið
sér vel í mjúkinn hjá Franco í stríðinu, og Falangistar, lítill
fasistaflokkur Spánverja, sem Franco gerði að opinberum flokki
ríkisins árið 1937. Herinn og Falangistar áttu ekki alltaf geð
saman og á fyrstu árunum síðari heimsstyrjaldarinnar, þegar Þýzkaland
virtist ósigrandi, reyndu Falangistar að koma sér í mjúkinn hjá
öxulveldunum til að ná yfirráðum heimafyrir. Árið 1942 hafði
Franco tekizt að há fullu valdi á hernum og Falangistum. Áhrifa
þessa valdamikla leiðtoga gætti einnig í utanríkismálum. Þótt
hann væri hliðhollur öxulveldunum og ætti þeim gjöf að gjalda í
borgarastríðinu, tókst honum að humma fram af sér þrýsting frá Hitler,
sem reyndi mjög að draga Spán inn í styrjöldina.
Franco, sem var varkár og ráðríkur, snérist á sveif með bandamönnum,
þegar hann sá hvert stefndi. Hann dró mjög úr fangelsunum og hætti
aftökum næstum alveg eftir 1943. Áhrif Falangista minnkuðu og
stjórn landsins hætti að slá um sig undir merkjum fasista. Árið
1947 var Spánn lýstur konungsríki, þótt ekki væri hægt að útnefna
konung fyrr en Franco viki sæti. Umbæturnar, sem hann stóð fyrir á
Spáni, nægðu ekki til að lægja reiðiöldur bandamanna á
eftirstríðsárunum. Spánn var útilokaður frá aðild að Sameinuðu
þjóðunum á árunum 1946-50 og fjöldi ríkja rauf stjórnmálasamband við
landið. Skæruliðum óx fiskur um hrygg í norðurhéruðunum með
aðstoð Frakka. Samtímis þessari óáran geisuðu miklir þurrkar,
sem juku á eymdina og hungrið.
Aftur með í
leiknum.
Þegar Kóreustríðið brauzt út í júní 1950, var farið að líta á Franco
sem þýðingarmikinn bandamann í baráttunni gegn kommúnismanum.
Sameinuðu þjóðirnar afléttu banni sínu í nóvember, bandarískir bankar
veittu lán til Spánar og Vatikanið viðurkenndi stjórn landsins
opinberlega. Í september 1953 veittu BNA Spánverjum hernaðar- og
efnahagsaðstoð fyrir afnot spænskra herflug- og flotastöðvar.
Aðild Spánverja að Sameinuðu þjóðunum var samþykkt í desember
1955. Aðdragandi setu Francos í valdastóli var samt ekki
gleymdur. Fjöldi Evrópuríkja voru honum óvinveitt og meinuðu
Spáni aðild að NATO. Opinberum fjandskap linnti þó og Spánn var
orðinn hluti af alþjóðasamfélaginu á ný.
Heimafyrir varð daglegt líf smám saman eðlilegt. Framleiðsla
landbúnaðarins og iðnaðar komst á svipað stig og fyrir
heimsstyrjöldina árið 1952. Óeirðir stúdenta og verkamanna á
árunum 1955-56 ollu minnkandi áhrifum Falangista og í febrúar 1957 var
ríkisstjórnin endurskipulögð með meiri þátttöku fólks úr
viðskiptalífinu og röðum verkamanna. Mjög var dregið úr
viðskiptahömlum, þegar stjórnvöld reyndu að aðlaga Spán að
efnahagskerfi heimsins. Eftir verkföll kolanámumanna í marz 1958
var létt á hömlum verkalýðsfélaga og þau fengu leyfi til að semja
beint við vinnuveitendur um kaup og kjör. Byggingu áveitna, sem
hafði hafizt fyrir daga Francos, var haldið áfram og þær fóru að skila
arði síðla á sjötta áratugnum.
Átök í nýlendum Spánar hefðu getað haft skaðleg áhrif á hagstæða þróun
innanlands en ríkisstjórnin komst hjá slíku með því að kveðja
hersveitir heim frá Spænska-Marokkó árið 1958. Hæst reis
endurreisnin með stöðugleikaáætluninni 1959. Hún var lykillinn
að stjórnun efnahagslífsins en leiddi engu að síður til alvarlegs,
tímabundisns ástands meðal verkamanna og fjölda annarra.
Efnahagsundrið.
Dæmalausar félags- og efnahagslegar breytingar urðu eftir 1961.
Efnahagurinn dafnaði vegna hraðrar iðnvæðingar og mikillar fjölgunar
ferðamanna, erlendra fjárfestinga og stöðugs innstreymis fjár frá
spænskum verkamönnum erlendis. Skortur á vinnuafli leiddi til
hærri launa, stofnunar óopinberra verkalýðsfélaga og landbúnaðurinn
var vélvæddur til að draga úr háum launakostnaði. Aukin velmegun
verkamanna olli hröðum flélagslegum breytingum. Mikill fjöldi
fólks flutti úr sveitunum í þéttbýlið, miðskóla- og háskólamenntun
varð útbreiddari og æ fleiri nutu nútímalifnaðarhátta.
Francostjórnin, sem varð nútímalegri eftir 1957 markaði umgjörðina að
þessari þróun. Félagslega íbúðakerfið dró verulega úr kostnaði á
þessu mikla breytingaskeiði.
Einveldið var þjakandi, þótt þessar félagslegu og efnahagslegu umbætur
leiddu til nokkurs stjórnmálalegs frelsis. Árið 1962 lýsti
Franco yfir herlögum vegna verkfalla í Asturias og fundar
stjórnarandstæðinga í München. Árið 1970 reið yfir alvarleg
efnahagslægð, þegar allmargir meðlimir hinnar nýju
aðskilnaðarhreyfingar baska, Euzkadi ta Azkatasuna, voru dæmdir til
dauða í Burgos.
Í þessu tilfelli lét stjórnin undan almenningsálitinu í heiminum.
Herlögum var aflýst fljótlega og dauðadómunum var breytt. Aukið
frelsi var tryggt með grundvallarlögum, sem voru samþykkt á árunum
1966-69. Meðal þeirra voru lög um ritfrelsi, lög, sem efldu
þingið (Cortes) og lög um konungsríkið Spán, sem tryggðu Juan Carlos,
barnabarni Alfonso XIII, krúnuna að Franco látnum. Þessara
strauma gætti einnig erlendis, því nýlendan Spænska-Gínea fékk
sjálfstæði sem Miðbaugsgínea árið 1968. Sjö árum síðar samþykkti
ríkisstjórnin að afhenda Marokkó og Máritaníu Spænsku-Sahara.
Síðustu ár
Francos.
Minnkandi áþján einveldisins og velmegun komu ekki í veg fyrir
stjórnmálalega ókyrrð. Mörg verkföll urðu síðla á sjöunda og í
upphafi áttunda áratugarins, þótt þau væru bönnuð með lögum.
Stúdentar mótmæltu þrengslum í skólum og afskiptum stjórnvalda.
Katalónskir þjóðernissinnar komu aftur fram á sjónarsviðið.
Alvarlegustu átökin áttu sér stað í baskahéruðunum, þar sem ETA hóf
hryðjuverkaárásir á lögregluna og herinn. Stjórnin brást við með
mikilli grimmd og vítahringur voðaverka kom í kjölfarið á árunum
1969-75.
Þessir atburðir voru í ósamræmi við tiltölulega fá ofbeldisverk í
samskiptum stjórnarinnar og andstæðingum hennar annars staðar í
landinu. Árið 1973 greiddi ETA stjórninni þungt högg með morði
forsætisráðherrans Luis Carrero Blanco. Nýi forsætisráðherrann,
Carlos Arias Navarro, kynnti nýjar umbætur í frelsisátt, þ.á.m.
áætlanir um starfsemi stjórnmálaflokka, sem hafði verið bönnuð síðan
1939, í stað þess að beita hefndaraðgerðum Þessar aðgerðir
leiddu til uppreisnar harðlínumanna í Falangistaflokknum, sem óskuðu
einskis fremur en sterks og stöðugs einræðis. Um skamma hríð leit út
fyrir að þeim tækist að ná undirtökunum. Umbætur Arias náðu ekki
fram að ganga og lög um dauðarefsingu fyrir að myrða lögreglumenn tóku
gildi. Fimm hryðjuverkamenn voru teknir af lífi í sept. 1975.
Frekari möguleikar til harðari hægri stefnu hurfu við dauða Francos
20. nóvember 1975.
Endurreisn lýðræðisins.
Nokkra mánuði eftir dauða Francos og valdatöku Juan Carlos I, konungs,
ríkti nokkur óvissa í stjórnmálum. Nýi konungurinn vildi stuðla
að fullu lýðræði en fjöldi voldugra áhrifahópa voru mótfallnir
breytingum. Umbæturnar, sem urðu á valdatíma Francos, voru
ófullnægjandi í augum almennings. Hnúturinn leystist árið 1976,
þegar Navarro sagði af sér að ósk Juan Carlos, sem skipaði Adolfo
Suárez González forsætisráðherra.
Suárez var hófsamur falangisti, sem var prímus mótor í
breytingarferlinu til lýðræðis. Hann fékk þingið til að afnema
öll íþyngjandi lög, sem Franco hafði skilið eftir sig, og samþykkja
umbótalögin, sem voru staðfest með þjóðaratkvæðagreiðslu í desember
1976. Hann leyfði starfsemi Kommúnistaflokksins með lögum í
apríl 1977, þótt herinn mótmælti þeim harðlega. Hinn nýi flokkur
hans, Miðdemókrataflokkurinn, fékk 34% atkvæða með Sósíalistaflokkinn
á hælum sér. Öfgamenn til hægri og vinstri voru varla virtir
viðlits í kosningunum.
Árið 1978 samþykkti þingið nýja, lýðræðislega stjórnarskrá, sem gerði
ráð fyrir þingbundinni konungsstjórn, flokkafrelsi og heimastjórn
héraða og nýlendna. Flestir landsmenn tóku þessari stjórnarskrá
feigns hendi en baskar fyrtust við tengslunum við Spán og studdu ETA,
sem jók á hryðjuverkin. Katalóníumenn kröfðust meiri
sjálfstjórnar í eigin málum og meiri tungumálaréttinda. Raddir
þjóðernissinna hljómuðu hæst í Barcelona og næsta umhverfi.
Galisíumenn fjarlægðust stjórnina í Madrid, en þjóðernisbarátta þeirra
var í engu eins mögnuð og í Katalóníu og baskahéruðunum.
Suárez stjórnaði með málamiðlunum og hafði samráð við alla flokka nema
öfgamenn, þegar hann vann að frumdrögum stjórnarstefnunnar.
Katalónía og baskahéruðin fengu heimastjórn og tungum þeirra var gert
jafnhátt undir höfði og spænsku. Stjórnarskráin veitti 15 öðrum
héruðum sama rétt. Þannig var miðstýringarvaldinu frá dögum
Ferdinands og Ísabellu 500 árum áður snúið við og ríkja- eða
fylkjabandalag var stofnað.
Suárez, sem stóð sig bezt undir miklu álagi, var ekki eins hæfur
stjórnandi, þegar spennan var minni. Vandræði hófust eftir
kosningarnar 1979, þegar hægri armur UDC, sem hafði verið haldið í
skefjum, óx ásmegin. Suáres hætti samráði við aðra flokka og það
seig á ógæfulhliðina í efnahagsmálum. Suárez sagði af sér í
janúar liu1 og næsti forsætisráðherra varð Leopoldo Calvo Sotelo.
Tilraun til
hallarbyltingar.
Langvarandi gremja innan hersins vegna hraðra breytinga leiddi til
svikráða og 23. febrúar 1981 réðust vopnaðir hermenn inn í þingið til
að hrifsa völdin. Juan Carlos tókst naumlega að sannfæra herinn um að
vera strjórninni hliðhollir. Calvo Sotelo myndaði nýja stjórn,
sem fékk mörg erfið mál til úrlausnar á kjörtímabilinu, þ.m.t. aðild
að NATO 1982. Óánægja kraumaði enn þá undir niðri í hernum,
stjórnmálaágreiningur og erfitt efnahagsástand gerðu ástandið í
landinu óstöðugt mánuðum saman.
Skömmu fyrir októberkosningarnar 1982 komst upp um samsæri hægri
öfgamanna um hallarbyltingu hersins. Fjórir herforingjar voru
handteknir og þrír fangelsaðir. Sósíalíski verkamannaflokkurinn
undir forystu Felipe González Márquez vann afgerandi sigur. Á
fyrsta ári formennskutíðar hans kastaði flokkurinn Marxgrímunni 1979
og umbótum hans lauk á næstu árum. Mótmælaaðgerðir gegn umbótum
í menntakerfinu á árunum 1984-85, stefnu stjórnvalda í efnahagsmálum,
aðildinni að NATO, atvinnuleysi og breytingum á almenna
tryggingakerfinu.
Aðild að
ESB.
Mikilvæg þjóðaratkvæðagreiðsla gerði Spáni kleift að halda í aðildina
að NATO. Jákvæð stefna sósíalista í viðskiptamálum, alþjóðlegum
efnahagsbata og aðild að ESB 1986 efldu efnahaginn innanlands.
Hlutverk Spánar í ESB varð æ mikilvægara fyrir samtökin á mörgum
sviðum, sem varð til þess að sjálfsvitund og stjálfstraust þjóðarinnar
óx.
Spánn og BNA endurnýjuðu gagnkvæman varnarsamning árið 1988 og
Bandaríkjamenn fengu áfram afnot af herstöðvum á Spáni næstu átta árin.
Gíbraltarmálið var enn óleyst milli Breta og Spánverja. Afnám
efnahagslegra hafta hélt áfram fram á tíunda áratuginn.
Einkaréttur margra ríkisfyrirtækja var afnuminn, lög um verkalýðsfélög
voru rýmkuð og mönnum var gert auðveldara að stofna fyrirtæki.
Sósíalistar með González í fararbroddi unnu í kosningunum 1986 og 1989
en vaxandi óánægju gætti meðal iðnverkamanna vegna mikillar verðbólgu
og atvinnuleysis. Frá upphafi þessa áratugar varð uppvíst um
nokkur spillingarmál, sem snertu opinbera embættismenn.
Ólympíuleikarnir voru haldnir í Barcelona árið 1992 og heimssýningin í
Sevilla sama ár til minningar um för Kólumbusar til Ameríku 500 árum
áður. Eftir kosningarnar 1993 varð González forsætisráðherra
samsteypustjórnar. Sósíalistum tókst ekki að ná meirihluta en
komu González engu að síður í erfiða stöðu í þinginu.
ETA.
Þjóðernisbarátta baska og Katalóníumanna hélt áfram. Rúmlega 800
manns týndu lífi í hryðjuverkaárásum á árunum 1968 til 1993. Í
janúar 1994 náðu vaxandi friðarsamtök að sveigja almenningsálitið gegn
ofbeldisaðgerðum ETA og leið virtist opnast til jákvæðra
samningsviðræðna við ríkisstjórnina. Í febrúar 1994 lagði
formaður stærsta þjóðernisflokks Katalóníu, Jordi Pujol, fram kröfur
Katalóníumanna um aukin völd héraðsins í eigin málum, þ.m.t. löggæzlu
og samgöngum. Almenningur í báðum landshlutum, baskahéruðunum og
Katalóníu, óskaði eftir aukinni sjálfstjórn en ekki aðskilnaði frá
Spáni.
Umhverfismál voru í brennidepli síðustu ár 20. aldar. Loftmengun
óx í Madrid og meðfram norðausturströndinni, svo og vatnsmengun á
landbúnaðarsvæðum og í strandhéruðunum og jarðvegseyðing einnig.
Hröð þróun og stækkun byggða á ströndum Miðjarðarhafsins breytti
landslagsásýndinni verulega. González og sósíalistar náðu ekki
að halda völdum eftir kosningarnar í marz 1996 eftir 13 ár við
stjörnvölinn. José Maria Aznar, formaður hins íhaldssama
Þjóðarflokks, myndaði ríkisstjórn með nokkrum smáflokkum. |
