|
Sjálfstæðisstríðið.
Spánverjar neituðu að viðurkenna Jósep sem konung og skipulögðu
andspyrnu gegn Frökkum. Brezk herdeild kom þeim til aðstoðar en í
Bretlandi var þetta stríð kallað Skagastríðið, þar sem Portúgal var
einnig aðili að því. Þegar komið var fram í janúar 1810, höfðu Frakkar
sigrað alla aðalheri Spánverja og lagt mestan hluta landsins undir sig.
Spænsku skæruliðarnir héldu uppi stöðugum árásum á Frakka og hindruðu
þar með allsherjarhernám landsins og björguðu brezka hernum í Portúgal
frá algerum ósigri. Á þessu stigi gat þing komið saman í Cádiz
(1810-13) og samþykkt stjórnarskrá, sem markaði lok einveldis, kom á fót
þingbundinni stjórn, afnam rannsóknarréttinn, takmarkaði völd aðalsins
og klerka og kom í gegn mörgum öðrum umbótum. Þessi stjórnarskrá var
framúrstefnuleg og mönnum varð lengi á eftir tíðrætt um hana í spænskum
stjórnmálum.
Spánverjar börðust hetjulegri baráttu gegn herjum Napóleons og áttu
veigamikinn þátt í falli hans í Evrópu. Sex ára styrjöld olli miklum
efnahagslegum skaða og smám saman fóru nýlendurnar að krefjast og fá
sjálfstæði. Árið 1826 voru aðeins Kúba og Puerto Rico eftir undir
stjórn Spánverja. Nýlendurnar á meginlandinu höfðu allar fengið
sjálfstæði og náttúruauðæfi þeirra hættu að streyma til Spánar.
Konungleg kreppa.
Ferdinand VII snéri heim eftir ósigur Napóleons 1814. Hann ógilti strax
Gádiz-stjórnarskrána, endurreisti einveldið og beitti frjálslynda
kúgunum. Sex árum síðar var gerð bylting undir stjórn herforingja og
tóku stjórnarskrána upp á ný en frjálslyndi voru ekki í stakk búnir til
að mynda virka stjórn, þannig að þjóðin var klofin í tvær
stjórnmálalegar fylkingar. Meðlimir Helga bandalagsins óttuðust, að
byltingin kynni að breiðast út í Evrópu, og sendu því franskar
hersveitir til að koma koma frjálslyndu stjórninni fyrir kattarnef. Að
því loknu tók Ferdinand völdin á ný.
Karlistastríðið.
Árið 1831 lýsti Ferdinand Ísabellu dóttur sína á barnsaldri eftirmann
sinn. Karl bróðir hans var betri kostur að mati pólitískra öfgamanna,
sem kröfðust þess árið 1833, að hann erfði krúnuna. Þessi ágreiningur
varð tilefni til borgarastyrjaldar milli Karlista og fylgjenda Ísabellu,
Kristínos, sem voru nefndir eftir móður hennar, Maríu Kristínu, ríkjandi
þjóðhöfðingja.
Karlistastríðið.
Árið 1831 lýsti Ferdinand Ísabellu dóttur sína á barnsaldri eftirmann
sinn. Karl bróðir hans var betri kostur að mati pólitískra öfgamanna,
sem kröfðust þess árið 1833, að hann erfði krúnuna. Þessi ágreiningur
varð tilefni til borgarastyrjaldar milli Karlista og fylgjenda Ísabellu,
Kristínos, sem voru nefndir eftir móður hennar, Maríu Kristínu, ríkjandi
þjóðhöfðingja.
Árið
1834 gaf María út konunglega tilskipun í stað stjórnarskrárinnar til að
vinna fylgi frjálslyndra. Stuðningur Karlista var mestur í sveitunum
fyrir norðan (Baskahéruðin og Katalónía), þar sem áhrif kirkjunnar voru
mikil og fólkið var á móti miðstýringu. Þróaðri hlutar landsins voru
andstæðingar Karlista sem og Portúgal, Bretland og Frakkland, sem studdu
Kiristínos. Eftir langa baráttu voru aðalliðsveitir Karlista
yfirbugaðar 1839. Sigurinn var
seinunninn, einkum vegna sundrungar
og óeiningar í röðum andstæðinga Karlista. María neyddist til að gera
stjórnarskrána frjálslegri eftir byltingar vegna hennar 1837. Mikið var
um svik og undirferli við hirð hennar og hún reyndi að haga seglum eftir
vindi og koma ár sinni fyrir borð. Árið 1840 sagði hún af sér eftir
byltingu hersins og kirkjunnar. Hún fór úr landi og árið 1843 var
Ísabella orðin nógu gömul til að taka við völdum.
Ágreiningur og kreppa.
Valtatíð Ísabellu einkenndist af baráttu milli framfarasinna og
frjálslyndra íhaldsmanna. Ísabella var hliðholl íhaldsmönnum og fól
þeim stjórnina að mestu á árunum 1843-66. Einveldistilburðir hennar og
getuleysi sameinuðu andstæðar fylkingar, sem sameinuðust til að hrekja
hana frá völdum í byltingu í september 1868. Næsta ár var samþykkt
lýðræðisleg stjórnarskrá en vandamálin hrönnuðust upp. Kúbverjar gerðu
uppreisn gegn Spánverjum og börðust í 10 ár. Nokkrir erlendir prinsar
neituðu að taka við spænsku krúnunni, þar til Amadeus, sonur Viktors
Emmanuels, Ítalíukonungs, lét slag standa í desember 1870. Karlistar
komu upp á yfirborðið á ný og róttækum lýðveldissinnum óx fylgi.
Amadeus
sagði af sér í febrúar 1873 vegna launráða hersins og stjórnmálamanna,
almennrar andstöðu við hann, ástandsins á Kúbu og uppreisna Karlista.
Þar sem ekki var í önnur hús að venda, lýsti þingið yfir stofnun fyrsta
spænska lýðveldisins og pólitískt stjórnleysi tók við. Lýðræðissinnar,
sem voru í minnihluta, voru margklofnir og róttæklingar reyndu að koma
markmiðum sínum um afnám miðstýringar á með valid. Herinn skarst í
leikinn, þegar þörf var á, og tókst að halda nokkurs konar jafnvægi fram
í desember 1874, þegar hópur hershöfðingja snérist gegn lýðveldinu og
endurreisti konungsdæmið með Alfonso XII, syni Ísabellu, í hásæti.
Endurreisn konungdæmisins.
Ríkisstjórnin einhenti sér í leiðréttingar mistaka fyrri ára. Nýja
stjórnarskráin frá 1876 var sveigjanlegri en hinar fyrri. Íhaldsmenn og
frjálslyndir skiptust á um stjórn landsins og hirðing og herinn hættu
afskiptum af stjórnmálum. Við þessar aðstæður tókst að bæla uppreisnir
Karlista (1876) og Kúbverja (1878) niður og næstu tvo áratugi nutu
Spánverjar meiri stjórnmálalegs stöðugleika og efnahagsbata en hafði
ríkt síðan á 18. öld. Árið 1895 hófst önnur bylting á Kúbu. Hún var
víðtækari og naut stuðnings BNA og endaði með Spænsk-ameríska stríðsins.
Spánverjar biðu afgerandi ósigur og létu BNA Puerto Rico, Guam og
Filipseyjar eftir.
Hreyfingum andkonungssinna óx fylgi eftir þessar hrakfarir.
Lýðveldisflokkar komu aftur fram á sjónarsviðið. Stjórnleysingjar skutu
rótum meðal landbúnaðarverkamanna í Andalúsíu og iðnverkamanna í
Barcelona. Lítill en þéttur kjarni sósíalista vann sér fylgi í
verksmiðjum og námum Baskahéraðanna og í Asturias. Katalónía krafðist
sjálfstjórnar. Árekstrar urðu einnig innan flokka aðalsmanna.
Íhaldsmaðurinn Antonio Maura tók við stjórnartaumunum og útilokaði
frjálslynda með einræðislegum aðgerðum. Árið 1909 sendi Maura
herdeildir með nýliðum verkamanna frá Barcelona sem liðsauka til
Marokkó. Þetta leiddi til blóðugrar uppreisnar, sem endaði frama Maura
og jók fjandskap milli stétta landsins. Frjálslynd ríkisstjórn undir
forystu José Canalejas y Méndez tók við en umbótaáætlanir hennar gengu
lítt fram vegna morðs Canalejas í nóvember 1912.
Fyrri
heimsstyrjöldin.
Spánverjar voru hlutlausir í styrjöldinni, þótt hart væri lagt að þeim
að taka þátt í henni, og upplifðu efnahagslegt blómaskeið. Verksmiðjur
þeirra, námur og landbúnaðurinn blómstruðu sem aldrei fyrr á háu verði.
Samtímis óx verðbólga og verkamenn kröfðust hærri launa og betri
vinnuskilyrða. Herinn myndaði eigin stjórnir og krafðist hærri launa og
umbóta.
Þjóðernissinar í Katalóníu ráku áróður fyrir heimastjór og
lýðræðisflokkar efldu starfsemi sína um allt land. Í upphafi 1917 ollu
margar hreyfingar, m.a. samvinnumenn, oft kreppuástandi.
Mótmælaaðgerðir í Barcelona og öðrum borgum þróuðust til skæruaðgerða
stjórnleysingja. Kreppan reis hæst eftir 1919, þegar Marokkómenn hófu
sjálfstæðisbaráttu sína. Þessi barátta var Spánverjum óhemjudýr og varð
mjög óvinsæl, þegar uppreisnarmenn gjörsigruðu heri þeirra við Annual í
júlí 1921.
Einræði
Primo de Rivera.
Hershöfðinginn Miguel Primo de Rivera leiddi hallarbyltingu hersins í
sept. 1923, sem opnaði augu margra fyrir göllum þingbundinnar stjórnar.
Alfonso XIII, konungur, veitti hernum ekki viðnám og gerði Primo að
forsætisráðherra. Þingið (Cortes) var leyst upp og herstjórn tók völdin.
Lítið var um handtökur og yfirgang lögreglu og hers en stjórnmálaflokkar
voru bannaðir. Katalónía glataði takmarkaðri heimastjórn sinni og
forréttindum. Stéttarfélög sósíalista fengu að starfa áfram óáreitt og
Primo tilkynnti, að herstjórnin væri aðeins til bráðabirgða.
Eitt
aðalafreka herstjórnarinnar, með aðstoð Frakka, varð að leiða hið
óhemjudýra stríð við Marokkómenn til lykta. Efnahagsmálin urðu
aðalviðfangsefni borgaralegu stjórnarinnar, sem Primo skipaði.
Viðamikið vegakerfi var skipilagt og byggt og sama má segja um
áveitukerfi. Andstaða við stjórnina jókst á árunum 1928-29, sumpart
vegna eyðslustefnu. Primo de Rivera sagði af sér í janúar 1930 en
byrðar einveldisins höfðu veikt krúnuna, sem naut ekki lengur stuðnings
íhaldsmanna. Alfonso hafði svikið þá með því að samþykkja einræðið.
Sósíalistar, stjórnleysingjar, katalónsku þjóðernissinnarnir auk fjölda
konungssinna og herforingja hófu samstarf við lýðveldissinna.
Tilraun
til að steypa einræðinu í desember 1930 mistókst en frambjóðendur
lýðræðissinna fengu svo mikinn meirihluta í sveitarstjórnarkosningum í
apríl 1931, að Alfonso fór úr landi. Annað spænska lýðveldið varð að
veruleika og Niceto Alcalá Zamora y Torres varð forseti.
Annað
spænska lýðveldið.
Nýja lýðveldið naut miklu meiri stuðnings en hið fyrra (1873-74) en
sumir fyrstu stuðningsmanna þess væntu íhaldssams lýðræðis og aðrir
væntu byltingarkenndra breytinga. Til allrar óhamingju fæddist annað
lýðveldið á sama tíma og heimskreppan var að dýpka og
hugsjónaágreiningur í Evrópu var í hámarki. Í upphafi hafði
samsteypustjórn lýðveldissinna og sósíalista, með Manuel Azana í
fararbroddi, á sér framfarablæ. Óheiðarlegar kosningar konungsveldisins
voru að baki, konur fengu kosningarétt, Katalónía fékk heimastjórn og
liðkað var til fyrir Baskahéruðunum í þá átt.
Félagslegar umbætur voru hafnar, skattbyrði var jöfnuð og skipting lands
milli bænda í suðurhluta landsins hófst árið 1932. Áætlanir voru gerðar
um byggingu áveitna og opinbera þjónustu. Menntastofnanir urðu
borgaralegar, regla jesúíta var leyst upp og skorið var á tengsl ríkis
og kirkju. Það var erfitt að framkvæma svona metnaðarfullar áætlanir og
margir sérhópar, sem höfðu samþykkt lýðræðið, snérust gegn því. Árið
1933 fór að hrikta í stoðum samsteypustjórnar Azana. Hófsamir álitu
allt of hratt farið í sakirnar en sósíalistar töldu of hægt farið og
meira þyrfti til. Andstaða rómversk-katrólskra jókst vegna útilokunar
kirkjunnar frá ýmsum verkefnum og róttækir, sem vildu umsvifalausa,
félagslega byltingu, voru óánægðir.
Í
kosningunum í nóvember 1933 fengu hægri og mið-hægri flokkar meirihluta
atkvæða Afleiðing var endurkoma hægri stefnu, breyting á stefnunni
varðandi kirkjuna og íhaldssemi í skiptingu lands og félagslegum umbótum.
Vinstri menn voru rasandi vegna þessara breytinga. Sósíalískir
verkamenn í Asturias efndu til uppþota í október 1934 og Katalónía lýsti
yfir sjálfstæði frá Madrid. Eftir tveggja vikna blóðuga bardaga var
byltingin í Asturias bæld niður. Ríkisstjórnin sveigði enn lengra til
hægri í neikvæðri stefnumörkun sinni, þannig að hún neyddist til að
segja af sér síðla árs 1935.
Nýr
vinstri flokkur, Þjóðarflokkurinn, náði naumum meirihluta í kosningunum
í febrúar 1936. Azana var einnig í forystu samsteypustjórnarinnar, sem
var mynduð. Hún var ekki eins hófsöm og hin fyrri vegna þess að
sósíalistar voru orðnir róttækari og kommúnistar voru einnig með í ráðum.
Vinstri umbótarstefnan var endurvakin og Azana var kappsamur í framkvæmd
hennar. Spennan í landinu óx, þegar andstæðum fylkingum laust saman í
borgum, bændur tóku undir sig land og verkföll breiddust út. Emilio
Mola, hershöfðingi, var í fararbroddi samsærismanna, sem vildu steypa
ríkisstjórninni og í lok júlí nutu þeir stuðnings þúsunda herforingja. |
