Karl V.
Krýning Karls leiddi til ađkomu Habsborgara. Hann var voldugasti,
kristni einvaldur síns
tíma. Auk ţess ađ vera konungur Spánar, ítaka í Ítalíu og Vesturheimi
erfđi hann Niđurlönd og Búrgúnd frá föđur sínum. Samband hans viđ
austurríska hluta fjölskyldunnar var sterkt og ţví var hann valinn
keisari Hins heilaga rómverska ríkis áriđ 1519 sem Karl V. Hann reyndi
ađ stjórna Spáni međ ađstođ ráđgjafa, ţví hann hafđi veriđ alinn upp í
Flanders og kunni ekki spćnsku. Á árunum 1520-21 olli andstađan gegn
honum uppreisnum í Toledo, Segovíu og öđrum kastilískum borgum, ţar sem
krafizt var aukinnar réttinda borgaranna. Uppreisnirnar voru barđar
niđur međ ađstođ ađalsins og ţrjár aldir liđu áđur en veldi ađalsins var
ógnađ á ný.
Vinsćldir hans međal spćnskra ţegna jukust stöđugt, ţrátt fyrir
áframhaldandi fjarveru hans frá landinu. Ţessi ţversögn verđur bezt
útskýrđ međ mikilli velmegun Kastilíu á valdatíma hans. Hana má ađ
hluta rekja til auđćfanna, sem streymdu til Spánar frá Vesturheimi og
vaxandi framleiđslu, fjölgunar íbúanna og stoltsins vegna afreka og
árangurs spćnska keisaradćmisins.
Á
valdadögum Karls V könnuđu Cortés, Pizarro og ađrir Vesturheim og lögđu
stórar lendur undir Spán. Andstađa Ferdinands heitins gegn Frökkum
kraumađi áfram og leiddi til margra styrjalda (1521-29, 1535-38, 1542-44
og 1551-59), sem fćrđu Spáni völdin í Norđur- og Suđur-Ítalíu. Karl V
var í fararbroddi katólskra, sem reyndu ađ komast ađ málamiđlun viđ
mótmćlendur en beindu síđar kröftum sínum ađ ţví ađ bćla hreyfingu
ţeirra niđur í Norđur-Evrópu. Hann gerđi út herleiđangra gegn Túnis
(1535) og Alsír (1541) til ađ verjast útţenslutilraunum Tyrkja viđ
vestanvert Miđjarđarhafiđ.
Filip
II.
Áriđ 1556 fól Karl V syni sínum Filip II völdin. Hann hafđi veriđ
stađgengill föđur sins löng fjarverutímabil á Spáni. Í upphafi
valdatíđar hans ríkti ró og friđur á Spáni. Völdin í Vesturheimi voru
tryggđ ađ fullu og gífurlegt magn silfurs streymdi til Kastilíu.
Bundinn var endir á hinar kostnađarsömu styrjaldir viđ Frakka međ
samningunum í Cateau-Cambrésis áriđ 1559 og nćstu fjóra áratugina ríkti
Klofningur í Frakklandi vegna trúarátaka, sem gerđu Frökkum ókleift ađ
sameinast gegn Spáni.
Ţar međ
hófst gullöld menningar og lista, sem stóđ í heila öld. Áriđ 1571 tók
Spánn forystu í Helga bandalaginu, sem sigrađi Tyrki í orrustunni viđ
Lepanto og veikti ţar međ veldi ţeirra á hafinu. Níu árum síđar dó
Henry, konungur Portúgals, og Filip II öđlađist sterkan kröfurétt til
valda ţar í gegnum móđur hans. Öđrum, sem ţóttust hafa sama rétt, var
ýtt til hliđar og dregiđ var úr andstöđu Portúgala gegn erlendri stjórn
međ ýmsum ívilnunum. Ítök Portúgals í Asíu, Afríku og Brasilíu gerđu
heimsveldiđ ađ hinu langstćrsta í heimi.
Hvađ
sem ţessu leiđ, kraumađi óánćgjan undir yfirborđinu. Filip II var
ákafur stuđningsmađur katólsku kirkjunnar og óskerts alrćđis. Ţessi
stefna var skađrćđi í Niđurlöndum, sem voru hérađ á Spáni, sem naut ekki
hefđbundinna réttinda sem slíkt og ţar sameinađist fólkiđ í uppreisn
áriđ 1566. Hún hélt áfram nćstu hálfu öldina međ óheyrilegum
fjárstreymi úr spćnska ríkissjóđnum og olli stríđi viđ Englendinga.
England
var orđiđ ađ öflugu veldi mótmćlenda á dögum Elísabetar I, sem studdi
uppreisnarmenn í Niđurlöndum óopinberlega og ensku sjórćningjana, sem
rćndu spćnsku nýlendurnar og réđust á kaupskip Spánverja á leiđ ţeirra
milli heimsálfanna. Filip II sendi stóran flota gegn Englendingum áriđ
1588. Hann beiđ afgerandi ósigur í Ermasundi og mestur hluti hans varđ
óveđri ađ bráđ úti fyrir Hebrideseyjum.
Samtímis ţessum óförum versnađi ástandiđ heimafyrir. Auđćfin frá
Vesturheimi dugđu ekki til ađ fjármagna hernađ Spánverja. Skattlagnin
jókst úr hófi og ríkiđ komst í vanskil. Óáran og farsóttir, sem geisuđu
á Spáni á tíunda tugi 16. aldar, ollu mikilli fólksfćkkun og komu
efnahagslífinu úr jafnvćgi. Rannsóknarrétturinn herti tök sín međ
stuđningi keisarans, ţannig ađ menningarlífiđ heimafyrir og á
alţjóđavettvangi leiđ fyrir.
Hnignun
og kreppa.
Filip III hćtti baráttunni gegn Niđurlendingu og dró úr útlátum
erlendis. Áriđ 1609 rak hann u.ţ.b. 250.000 kristna mára úr landi og
olli enn meiri slagsíđu efnahagsins. Filip IV, sem tók viđ af föđur
sínum gengnum 1621, var kaus menninguna í stađ stjórnmála, ţannig ađ
gullöld Spánverja náđi hátindi á hans dögum. Hann lét Caspar de Guzmán,
greifa af Olivares, stjórn landsins eftir. Hann stefndi ađ endurvekja
og auka veldi Spánar erlendis, tók aftur upp ţráđinn í baráttunni gegn
Niđurlendingum og flćktist í Ţrjátíuárastríđiđ (1618-48), sem leiddi til
stríđs viđ Frakka áriđ 1635.
Ţegar á
leiđ varđ stríđsreksturinn fjárhag ríkisins um megn, ţótt herinn stćđi
sig vel í stykkinu í fyrstunni. Tilraunir Caspar til skattahćkkana og
herskyldu leiddu til uppreisnar áriđ 1640, fyrst í Katalóníu og síđan í
Portúgal. Ringulreiđin heima fyrir dró úr valdi Spánar í nýlendunum.
Casper var hrakinn frá völdum en afleiđingar stefnu hans og ađgerđa
gćtti nćstu ţrjá áratugina. Katalónía náđi sér aftur á strik áriđ 1652
og keisaradćmiđ varđ ađ viđurkenna sjálfstćđi Niđurlanda áriđ 1648.
Frakkar fengu Roussillon og Cerdagne aftur 1652 áriđ 1659 og lokst var
sjálfstćđi Portúgals viđurkennt 1668.
Efnahagnum hrakađi enn vegna minnkandi afraksturs silfurnámanna í
Vesturheimi eftir 1640. Tímabil efnahagslegrar, stjórnmálalegrar og
menningarlegrar hnignunar á Spáni hófst. Karl II var ófćr stjórnandi
vegna andlegrar og líkamlegrar veilu, sem olli flokkadrćtti innanlands
og hrakförum í stríđum erlendis.
Ađ
honum látnum rofnađi beinn karlleggur spćnsku Habsborgaranna. Hann
ánafnađi frćnda sínum, Filip V, hertoga af Anjou og barnabarni
Búrbónakonungsins Louis XIV í Frakklandi, völdin og gerđi hann ţar međ
ađ voldugasta einvaldi ţess tíma. Margir Evrópubúar skelfdust
tilhugsunina um afleiđingar ţess, ađ Búrbónar kćmust til valda og gćtu
ráđskast međ gífurleg ítök Spánverja í öđrum heimsálfum og studdu ţví
flestir Habsborgara, sem vildu koma syni Lepopold I keisar í
konungssćtiđ.
England, Niđurlönd, Austurríki, Prússland og nokkur önnur minni lönd
tóku höndum saman gegn Lúđvík 14. Afleiđingin var Spćnska erfđastríđiđ
áriđ 1701. Áriđ 1711 ógnađi stuđningur viđ kröfu Habsborgara til
krúnunnar valdajafnvćginu í Evrópu, ţegar konungurinn, Karl VI, varđ
keisari Hins heilaga rómverska ríkis ađ bróđur sínum látnum og fékk
jafnframt yfirráđ í austurrísku erfđalöndunum. Málamiđlun náđist međ
samingnum í Utrecht (1713). Mestur hluti spćnskra ítaka í Evrópu skyldi
falla undir Austurríki en Búrbónar viđurkenndu Filip V sem konung Spánar
og yfirráđ hans í nýlendunum.
Fyrstu
Búrbónarnir.
Breytingar urđu á stjórn og ţróun innanlands, ţegar Búrbónar komust til
valda. Filip V var skólađur af einveldi Lúđvíks 14. Hann kom upp
miđstýringarkerfi embćttismanna, ţannig ađ Katalónía og Aragón glötuđu
ţví sjálfstćđi, sem ţau höfđu á miđöldum. Stjórn- og fjársýsla var bćtt
og gerđ virkari og dregiđ var úr forréttindum kirkjunnar og ađalsins.
Blásiđ var lífi í gamlar áćtlanir um opinberarstofnanir og hvatt var til
var til verzlunar og viđskipta, iđnađar og landbúnađar. Mennta- og
menningarlífiđ vaknađi smám saman af svefni, vöxtur hljóp í efnahaginn
og íbúum fjölgađi. Amerísku nýlendurnar voru einnig endurskipulagđar og
viđskiptatengsl viđ ţćr voru bćtt.
Fyrstu
konungar Búrbóna bundust Frökkum í utanríkismálum og voru andsnúnir
Bretum, mestu keppinautum ţeirra á hafinu og í nýlendunum. Spánn studdi
Frakkland gegn Austurríki í Pólska erfđastríđinu (1733-35) og
Austurríska erfđastríđinu 1740-48). Međ ţátttöku sinni fékk Spánn aftur
hluta af ítökum sínum á Ítalíu, sem töpuđust áriđ 1713.
Áriđ
1762 tók Spánn ţátt í Sjöárastríđinu sem bandamađur Frakka gegn Bretum.
Ţannig missti Spánn Flórída til Breta en Frakkar létu ţá fá Louisiana í
stađinn. Ţessar ţvćr ţjóđir urđu bandamenn á ný áriđ 1779 í stuđningi
viđ sjálfstćđisbaráttu Bandaríkjanna gegn Bretum. Viđ friđarsamningana
í Versölum 1783 fengu Spánverjar Flórída á ný, ţannig ađ ítök ţeirra í
Norđur-Ameríku voru veruleg. Á dögum Karls III, sem var upplýstur
einvaldur, tókst ađ ná mörgum markmiđum heima og erlendis, ţannig ađ
veldi og hróđur Spánar óx á ný.
Áhrif
frönsku byltingarinnar.
Nćsti konungur, Karl IV, var veikur stjórnandi og fórnarlamb undirferlis
og spillingar, einkum eftir 1792, ţegar hann fól Manuel de Godoy
ríkisstjórnina. Hin miklu áhrif frönsku stjórnarbyltingarinnar 1789 um
alla álfuna í frelsisátt höfđu gagnstćđ áhrif á Spáni. Ótti yfirvalda
ţar viđ útbreiđslu byltingarhugsjónanna leiddi til kúgunarstefnu. Áriđ
1793, eftir aftöku franska Búrbónakonungsins, tengdist Spánn bandalagi
Evrópuveldanna í stríđsyfirlýsingu gegn byltingarstjórninni í Frakklandi.
Fljótlega varđ Spánn ađ viđurkenna ósigur eftir ađ franskir herir fóru
eins og logi um akur í norđurhéruđunum.
Ţegar
fór ađ draga úr byltingarhitanum í Frakklandi, snéri Godoy blađinu viđ
áriđ 1796 og gerđi bandalag viđ Frakka gegn Bretum. Ekki tókst ađ sigra
brezka flotaveldiđ og nćsta áratuginn gat ţađ framfylgt hafnbanni gegn
spćnskum skipum í Ameríku međ skelfilegum efnahagslegum afleiđingum
fyrir Spánverja. Verra var ţó, ađ Frakkar fóru ađ fćra sig upp á
skaftiđ, ţegar Napóleon komst til valda 1799. Frakkar fengu Louisiana
aftur áriđ 1800 og Spánn varđ ađ strengjabrúđu Frakka eftir ađ spćnski
flotinn tapađi í orrustunni viđ Trafalgar í ţriđja Bandalagsstríđinu.
Gremja
almennings á Spáni jókst. Godoy var hrakinn úr embćtti í marz 1808 og
Karl IV var neyddur til ađ fela syni sínum, Ferdinand, völdin. Napóleon
hafđi ţá ţegar ákveđiđ ađ taka viđ stjórnartaumunum á Spáni. Hann nýtti
sér óreiđuna til ađ hrekja Ferdinand og Karl IV frá völdum og kom bróđur
sínum, Jósef Bónaparte, í konungsstólinn. |