|
Að keyra
land í kaf
Þorvaldur Gylfason skrifar 28. janúar 2010.
 Haítí
á sér merka sögu. Landið var frönsk þrælanýlenda, ein ríkasta nýlenda
Frakka, helzta djásn heimsveldisins, perla Karíbahafsins af sjónarhóli
nýlenduherranna. Þrælarnir á Haítí sættu svo illri meðferð, að sum
árin þurftu Frakkar að flytja 50.000 nýja þræla til Haítí í stað
þeirra, sem höfðu látið lífið árið áður. Svo fór, að þrælarnir risu
upp, innblásnir af frönsku stjórnarbyltingunni 1789, hröktu kúgarana
af höndum sér og stofnuðu sjálfstætt ríki á eynni 1804. Bandaríkin
voru þá eina sjálfstæða ríkið vestan hafs, en þau höfðu tekið sér
sjálfstæði frá Bretum 1776. Bandaríkjamenn viðurkenndu þó ekki
sjálfstæði Haítís fyrr en 1862, þegar suðurríkin höfðu sagt sig úr
lögum við norðurríkin og borgarastyrjöldin, sem brauzt út 1861, hafði
snúizt upp í stríð um þrælahald.
Að loknu stríði 1865 var þrælahaldið afnumið í Bandaríkjunum. Engar
bætur komu fyrir þrælana, það var reglan, nema í Washington, þar sem
þrælaeigendur fengu til málamynda 300 dollara fyrir hvern þræl.
Þrælahaldarar fengu hvergi fullar bætur - það er markaðsverð - fyrir
þrælana, sem þeim var gert með lögum að leysa úr haldi. Bretar afnámu
þrælahald í nýlendum sínum 1833 og greiddu þrælahöldurum á
Karíbahafseyjum skaðabætur úr ríkissjóði. Katar við Persaflóa bannaði
þrælahald ekki fyrr en 1952, Sádi-Arabía og Jemen 1962, Sameinuðu
furstadæmin 1963, Óman 1970 og Máritanía 1981, sumir segja 2007.
Þrælahald er nú alls staðar bannað með lögum.
Fyrsta frjálsa blökkuríkið
En það var Haítí, sem reið á vaðið vestan hafs 1804, og afnam
þrælahald. Frakkar viðurkenndu ekki sjálfstæði Haítís fyrr en 1825 og
þá gegn því, að Haítí greiddi þeim miklar bætur vegna skaðans, sem
franskir þrælahaldarar urðu fyrir, þegar þeir hrökkluðust frá
landareignum sínum og þrælar þeirra voru leystir úr haldi. Ekki er
ljóst, hvort bótakrafan var miðuð við markaðsverð á þrælum. Haítí gekk
að þessum afarkostum, því að ella hefði franski flotinn tekið Haítí
aftur með vopnavaldi. Landið mátti sæta ströngu viðskiptabanni. Tólf
frönsk herskip með 150 fallbyssur umkringdu landið. Gömlu
þrælahaldararnir heimtuðu innrás, en franska stjórnin kaus heldur að
knýja Haítí til að greiða skaðabætur, sem námu andvirði allra útgjalda
franska ríkisins eða fimmföldum útflutningstekjum Haítís á einu ári.
Nokkrum árum áður, 1803, höfðu Frakkar selt Bandaríkjamönnum Lúísíana,
74 sinnum meira flæmi en Haítí að flatarmáli, á innan við helminginn
af andvirði skaðabótanna.
Aldrei viðreisnar von
Skuldabyrðin var þung. Um aldamótin 1900 þurfti Haítí að verja 80
prósentum af útgjöldum ríkisins í afborganir og vexti af þessari gömlu
skuld, sem eyjarskeggjum tókst að lokum að endurgreiða til fulls 1922,
sumir segja 1947. Munurinn stafar af því, að hægt er að túlka skil á
yngri lánum til að endurfjármagna gömlu kröfuna með ólíkum hætti.
Endurfjármögnun reyndist dýr. Mestu skipti þó, að Haítí átti sér
aldrei viðreisnar von sem sjálfstætt ríki með svo þunga skuldabyrði á
bakinu. Landið varð illræmt þjófabæli, þar sem gerspillt yfirstétt
mergsaug og svívirti sauðsvartan almúgann eins og Graham Greene lýsir
vel í bók sinni Trúðarnir í íslenzkri þýðingu Magnúsar Kjartanssonar
ritstjóra og ráðherra. Landið er í þvílíkri niðurníðslu, að þar er
varla lengur að finna stingandi strá, þótt Dóminíska lýðveldið hinum
megin á sömu eyju sé iðjagrænt. Haítí hefur lengi verið fátækasta
landið í vesturálfu. Þrjú börn af hverjum fjórum fæðast án aðstoðar
læknis eða ljósmóður. Nýfætt barn getur vænzt þess að verða sextugt.
Aðeins helmingur barna gengur í skóla og enn lægra hlutfall unglinga.
Ólæsi er útbreitt. Kaupmáttur landsframleiðslu á mann á Haítí 2008 var
einn fertugasti af kaupmætti á mann í Bandaríkjunum í næsta nágrenni.
Landsskjálftinn um daginn breikkar bilið.
Ofríki Frakka keyrði Haítí í kaf. Skaðabótakrafa þeirra var óréttmæt.
Reglan var sú, að ekki kæmu bætur fyrir afnám þrælahalds. Ríkisstjórn
Haítís hefur hugleitt að höfða mál gegn Frökkum til að krefja þá um
endurgreiðslu skaðabótanna. Endurgreiðslukrafan myndi nema um
fjórfaldri landsframleiðslu Haítís. Haítí hefur fengið talsverðan
afslátt af erlendum skuldum, þar eð gerspilltir einræðisherrar, einkum
François Duvalier (Papa Doc), stofnuðu til skuldanna og stálu
lánsfénu.
Haítí hefði getað vegnað vel. Milljónum Haítímanna, sem búa í öðrum
löndum, vegnar jafnan vel. Haítí á marga heimsfræga listmálara.
Málverk þeirra eru eftirsótt um allan heim og seljast nú háu verði.
Einn þeirra heitir Abner Dubic. Ég keypti mynd af honum í Port au
Prince fyrir 30 árum.
|
