Yfirborðsstraumar.
Yfirborðsstraumar Atlantshafsins eru yfirleitt í samræmi við
ríkjandi vindáttir en stýrast vitaskuld af strandlagi aðliggjandi
meginlanda og eyja. Aðrir
þættir, sem hafa áhrif á straumastefnur, eru uppgufun eða úrkoma,
hitamunur hafsvæða, núningsmótstaða og snúningur jarðar.
Norður-Atlantshaf.
Staðvindarnir, sem viðhalda nokkuð stöðugum straumi frá
austri til vesturs, hafa aðhald frá uppsöfnun hlýs sjávar að norðanverðu.
Mikið magn sjávar berst með þessum straumi inn í Karíbahafið og
gegnum Yukatansund í Mexíkóflóa.
Framhald hans, Flórídastraumur, fer um Flórídasundin.
Þar sameinast hann á ný kvíslinni, Antillestraumnum, sem fer
austan Antilleeyja og myndar Golfstrauminn fyrir austurströnd BNA.
Golfstraumurinn liggur meðfram ströndinni að Hatterashöfða,
þar sem hann fjarlægist hana og sveigir æ meira til austurs sunnan
Grand Bank á 40°N. Þegar lengra kemur verður Golfstraumurinn nokkuð óljós.
Hluti hans sveigir til suðurs og myndar hluta hringstraumanna í
Saragossahafi (milli Vestur-Indía og Asoreyja), þar sem er yfirleitt rólegt
í sjóinn. Lítið eitt
kaldari sjór heldur áfram í átt að ströndum Evrópu undir nafninu
Norður-Atlantshafsstraumurinn. Það
litla, sem eftir er, heldur áfram alla leið að Spitzbergen.
Kaldur og saltlítill sjór
streymir suður frá Íshafinu meðfram austurströnd Grænlands
(Austur-Grænlandsstraumurinn), þar sem hann blandast smám saman hlýrri
sjó að sunnan. Þessi
straumur heldur áfram fyrir suðurodda Grænlands (Farvel-höfða) og
upp með vesturströndinni, þar sem hann snýr við eftir að hafa tekið
til sín kaldan sjó frá Baffinsflóa og streymir suður á bóginn sem
Labradorstraumurinn. Sunnan Grand Bank, þar sem þessi kaldi sjór blandast
Golfstraumnum, heldur hann áfram til austurs og blandast Atlantshafinu.
Á veturna kólnar þessi blandaði sjór (35‰ saltur) enn
kaldari sjó og verður 3°C. Þetta
hitastig nægir til þess að þessi kaldi þéttist og sekkur til botns
og streymir þar til suðurs. Svipað
gerist norðan Íslands á veturna en þar er sjórinn nokkuð kaldari,
–1°C. Hann sígur til
botns í djúpu Noregshafinu en kemst ekki aftur norður vegna fyrirstöðu
Íslands-Færeyja- og Íslands-Grælandshryggjanna.
Eftir nokkra blöndun blandast þessi kaldi botnsjór
Atlantshafinu.
Í suðausturhluta Norður-Atlantshafsins
flæðir yfirborðssjór inn í Miðjarðarhafið um Gíbraltarsund og
saltríkur botnsjór úr Miðjarðarhafinu um botn sundsins og dreifist
vítt. Kanarístraumurinn
kvíslast suður úr Norður-Atlantshafi og streymir til suðvesturs meðfram
vesturströnd Norðvestur-Afríku.
Sjávarhitinn er lágur meðfram Afríkuströndum vegna
uppstreymis af völdum vestanvindanna fyrir ströndinni.
Þessi sjór heldur áfram til vesturs, yfir suðurhluta Norður-Atlantshafsins
sem hluti hins hlýja Norður-Miðbaugsstraums, sem snýr til norðvesturs
sem Antillestraumurinn og lokar hringrásinni um Norður-Atlantshafið.
Suður-Atlantshafið.
Straumakerfi Suður-Atlantshafsins eru að mörgu leyti líkt
hinu norræna. Suðaustur
staðvindarnir halda Suður-Miðbaugsstraumnum við.
Hann streymir til vesturs, þar sem hann klofnar í tvær kvíslar.
Önnur heldur áfram til norðurhvelsins og fer inn í Karíbahafið
ásamt litlum hluta Norður-Miðbaugsstraumsins sem Guanastraumurinn og
hin sveigir til suður sem Brasilíustraumurinn, veikburða mótpartur
Golfstraumsins. Milli miðbaugsstraumanna
og andstrauma þeirra í austri er Gíneustraumurinn.
Sunnan háþrýstibeltisins, streymir Brasilíustraumurinn til
austurs og verður að Suður-Atlantshafsstraumnum, sem síðan snýr í
átt að miðbaug sem Benguela-straumurinn við Afríkuströnd.
Hann er skýrar markaður en en mótpartur hans á norðurhveli,
Kanarístraumurinn, og kaldari við ströndina, einnig vegna mikils
uppstreymis. Sunnar flæðir
Suðupólsstraumurinn inn í Atlantshafið um Drakesund, þaðan sem tvær
kvíslar, Falklandsstrauminn (mótpartur Labradorstraumsins), sem
streymir með austurströnd Argentínu, og aðalkvíslin heldur áfram
til austurs inn í Indlandshaf.
Djúpstraumar.
Djúp- og botnsjór Norður-Atlantshafsins verður til fyrir niðurstreymi
yfirborðssjávar milli Íslands og Grænlands og í Labradorhafi, þaðan
sem hann dreifist til suðurs. Á 1000-2000 m dýpi flæðir sjór út úr Miðjarðarhafi,
dreifist og myndar hámarksseltu á vissu bili.
Þegar fjær dregur Miðjarðarhafinu, dregur úr seltunni vegna
blöndunar en merki um Miðjarðarhafssjóinn má finna allt suður á
40°S.
Botnsjóri frá Suðurskautinu er
–0,6°C og nær seltustiginu 34,6‰.
Hitastig þessa sjávar er svo lágt, að þéttleiki hans er
meiri en á dýpstu stöðum í norðurhlutanum.
Þessi sjór flæðir norður að 40°N.
Sjórinn fer að streyma niður við 50°S og færist til norðurs
sem saltlítill sjór. Hluti
hans fer líka suður fyrir miðbaug og merki um hann finnast við 20°N.
Mikið magn þessa Suðurskautssjávar og sjávarmassanna norðar
blandast djúpsjó Norður-Atlantshafsins og snýr aftur suður á bóginn,
þar sem það streymir upp á bilinu 50°S-60°S.
Með uppstreyminu berst gróðurnæring (þ.m.t. fosföt) til
yfirborðsins. Þessi hringrás er meginástæðan fyrir hinu mikla dýralífi
og frjósemi í Atlantshafinu. Djúpsjórinn
er súrefnisríkur vegna hinnar hröðu hringrásar.
Sjávarföll
Atlantshafsins hafa verið rannsökuð frá örófi alda. Miðaldamunkar skráðu þau við Englandsstrendur frá árinu
600 og skildu mætavel, að þau áttu skýringu í stöðu sólar og
tungls. Notkun nútíma tækja
til þessara og annarra skyldra mælinga hafa dýpkað skilning manna á
þessu náttúrufyrirbæri.
Sjávarföllin í bugðóttu
Atlantshafinu eru lík einni stöðugri bylgju, sem fer um hafsvæðið.
Hraði, stefna, víddir og hegðun sjávarfallanna er háð mörgum
flóknum þáttum, sem taka til lögunar strandlengju, landslagsins á
sjávarbotni og vind- og straummunstra. Langalgengustu sjárvarföllin eru hin dægurskiptu, þ.e. flóð
og fjara tvisvar á hverjum 24 klst. og 50 mínútum. Slík sjávarföll eiga sér stað meðfram allri austurstönd
Atlantshafsins og víðast með ströndum Norður- og Suður-Ameríku.
Blönduð sjávarföll, bæði einu sinni eða tvisvar á sólarhring,
eru ríkjandi í Mexíkóflóa og Karíbahafi og sums staðar með ströndum
Brasilíu og við Eldland, sums staðar í Miðjarðarhafi og meðfram
ströndum Labrador. Einu
staðirnir með hreinu 24 klst. og 50 mínútna bili flóðs og fjöru
eru við Mexíkóflóa.
Sjávarfallabil og munstur á
mismunandi stöðum í kringum Atlantshafið eru víða mjög afgerandi.
Slík dæmi má t.d. finna í Fundy-flóa í Kanada, þar sem
mismunurinn milli flóðs og fjöru er meiri en 12 metrar, og við
Brittany-ströndina í Frakklandi, þar sem munurinn er tæplega 5
metrar. Við Miðjarðarhafið
er munurinn innan við 1 metra.
Hitastig.
Munurinn á yfirborðshita hafsins er nátengdur eðli straumanna.
Miðbaugsstraumurinn flytur sjó til norðurs og suðurs, þegar
hann kemur upp að ströndum Norður- og Suður-Ameríku, og þar er
breitt belti hlýsjávar á yfirborðinu en mjótt fyrir strönd Afríku,
þar sem Kanarí- og Benguela-straumarnir flytja kaldan sjó að miðbaug.
Því er yfirborðssjórinn á beltunum 10°S-30°S og 10°N-30°N
hlýrri fyrir austurströndunum en vesturströndunum en þetta snýst við
á hærri breiddargráðum. Þessi
umsnúningur er lítt merkjanlegur í Suður-Atlantshafinu, þar sem
Falklandsstraumurinn flytur kaldan sjó upp að 30°S (25°S í ágúst),
en áberandi í Norður-Atlantshafi.
Þar flytur Labradorstraumurinn kaldan sjó suður að 40°N en
Golfstraumurinn flytur hlýjan sjó meðfram Noregsströndum, þar sem
hafnir eru íslausar á veturna allt að 71°N. Andstæðurnar milli Suður- og Norður-Atlantshafsins eru
skyldar yfirborðsstraumunum, sem verða til vegna ríkjandi vindátta
og landslags strandanna. Þar
sem Falklandsstraumurinn blandast Brasilíustraumnum og
Labradorstraumurinn blandast Golfstraumnum, breytis yfirborðshitinn
hratt á skammri Vegalengd. Breytingin
er mest áberandi við mót Golf- og Labradorstraumanna, sem eru kölluð
„kaldi veggurinn”.
Í hitabeltinu er stjórnast
yfirborðshitinn svo mjög af loftslagsþáttum, að hann er næstum
hinn sami alls staðar á beltinu og hitamunar vegna strauma koma ekki
fram. Slíkur munur er mjög
skýr á u.þ.b. 200 m dýpi. Á
6°N-7°N er hann 10°C en á 20°N er hann 20°C á þessu dýpi.
Þessi staðreynd þýðir þó ekki, að þessi kaldi sjór sé
uppstreymi norðan miðbaugs. Hitadreifingin
er nátengd tilveru miðbaugsstrauma.
Þeir streyma til vesturs og hlýsjórinn er til hægri á norðurhveli
og vinstri á suðurhveli.
Hitadreifing á meira dýpi kemur fram í
tengslum við hringrásina, sem lýst er hér að framan.
Í Norður-Atlantshafi lækkar hitinn smám saman niður að
botni úr 5°C á tæplaga 1000 m dýpi í 2½°c við Botninn.
Í Suður-Atlantshafi, allt að 40°S, lækkar hitinn í fyrstu að
lágmarkinu á bilinu 1000-1300 m og hækkar síðan er neðar dregur og
er orðinn 2°C-4°C á 2 km dýpi og lækkar síðan í 1°C við botninn,
þar sem Suðurskautssjórinn tekur við.
Sunnan 40°S er hitastigið stöðugt lágt og nærri Suðurskautinu
er hitastigið neðan við frostmarka á stórum hafsvæðum. |