Tíbet
heitir Bodjul á tíbetsku. Það
er meðal fegurstu svæða jarðar og sveipað hulu dulúðar.
Landamæri Tíbets eru greinilega merkt á landakortum en þjóðirnar,
sem þar eiga hlut að, hafa mjög mismunandi stjórnmálalegar skoðanir
á þeim. Tíbetar segja
landið teygjast milli 28°-38°N og 79°-102°A samkvæmt sögulegri
hefð. Þetta landsvæði nær
yfir u.þ.b. 3,2 milljónir km² og skiptist upprunalega í héruðin Ü-Tsang
(Mið-Tíbet), Amdo og Kham. Eftir
að herir Kínverska alþýðulýðveldisins lögðu það undir sig var
það innlimað í Kína árið 1951.
Mið-Tíbet var lýst sjálfstjórnarhérað árið 1965 og nefnt
Xizang.
Vegna
hinnar óvenjulegu legu Tíbets svo hátt yfir sjó (3000-5900 m) er
landið oft kallað „Þak
heimsins". Vestan og
norðan þessarar hæstu og stærstu hásléttu jarðar eru hér um bil
óbyggðar steppur og eyðimerkur.
Byggðin er að mestu í tiltölulega frjósömum hádölum (3900
m.y.s.) suðurhlutans, í Tsangpo (Brahmaputra) milli Transhimalaja og
Himalaja (Mt. Everest, 8848m; á landamærunum að Nepal).
Meðalhitinn
í suðurhlutanum liggur á milli 25°C á sumrin og -15°C á veturna.
Á norðursléttunni, þar sem stórhríðir og sandstormar geisa
oft vikum saman, getur hitastigið farið niður fyrir -50°C.
Í suðurhlutanum eru upptakakvíslar ánna Indus og þverár
hennar Sutlej, Brahmaputra (Tsangpo á tíbetsku), Irawadi (Irrawaddy),
Saluën (Salween) og Mekong (kínv. Lan Tsang).
Efri hluti Jangtsekiang myndar landamærin milli Tíbets og héraðsins
Szetshuan (Sichuan).
Íbúafjöldi
sjálfstjórnarsvæðisins Tíbet (Xizang) er u.þ.b. 3 milljónir (2
milljónir Tíbeta, 200.000 búsetukínverjar og 300.000 hermenn kínverska
frelsishersins). Aðalatvinnuvegur
er kvikfjárrækt (jak-uxar, geitur, sauðfé, hestar, asnar o.fl.).
Fjórðungur íbúanna er hirðingjar.
Aðalafrakstur jarðrækt-ar er bygg (ræktað í allt að 4000 m
hæð í norðurhlutanum), hveiti, ávextir, kartöflur og hýðisávextir.
Í suðausturhlutanum, þar sem er hlýrra, er að auki ræktaður
sykurreyr og hrísgrjón.
Tíbetar
halla sér að tíbetskri Buddhatrú, Lamatrú, sem er blanda af Buddha-
og andatrú (trú á töfra; fjöldi klaustra).
Andlegur leiðtogi Tíbeta er Dalai Lama (Hafsjór þekkingar),
sem síðast líkamnaðist í fjórtánda skipti í Tenzin Gyatso (f.
1935). Hann flúði frá Tíbet
árið 1959 og býr sem flóttamaður í indverska fjallaþorpinu
Dharamsala í Nangra-héraði.
Á
7. öld e.Kr. var stofnað búddískt konungsríki í Tíbet, sem varð
brátt hernaðarlega sterkt. Á
9. og 10. öld varð Lamatrúin Buddhatrúnni yfirsterkari.
Leiðtogar nýja siðarins urðu jafnframt veraldlegir leiðtogar
landsins. Kínverskra áhrifa
fór að gæta á 14. öld. Árið
1642 stofnaði hinn fimmti Dalai Lama prestaveldisríki.
Á 18./19. öld uxu áhrif kínversku keisaranna.
Herleiðangur brezka liðsforingjans og landkönnuðar, Francis
Edward Younghusband, braut sér leið til Lhasa á árunum 1903/04.
Tíbet var í raun heimastjórnarríki undir stjórn Lamapresta
til ársins 1949. Árið
1950 hernámu herir Kínverska alþýðulýðveldisins landið.
Kínverjar bældu niður uppreisn árið 1959 og tugir þúsunda
Tíbeta ásamt Dalai Lama flúðu til Indlands og annarra nágranna-landa,
sumir alla leið til Evrópu (m.a. til Sviss).
Hinn 9. september 1965 varð Mið-Tíbet að sjálfstjórnarhéraði
í Kínverska alþýðulýðveldinu. Kínverska menningarbyltingin náði líka til Tíbet á árunum
1966/67. Rauðliðar bönnuðu
allar trúariðkanir og eyðilögðu allflest menningarverðmæti,
Lamaklaustur öðrum fremur. Að
loknum darraðardansinum stóðu aðeins 13 af 3800 klaustrum landsins
eftir og óteljandi Tíbetar lágu í valnum.
Í kjölfar nýskipunar kínverskra valdhafa sjást augljósar
framfarir í Tíbet, einkum í uppbyggingu samgangna og verzlunar, viðskipta
og iðnaðar (vatnsorkuver, jarðolía, eðal-málmar, kol).
Árið 1980 kynntu kínverjar umbótaáætlanir fyrir Tíbet.
Aðalatriði þeirra voru endurreisn trúfrelsis og einkavæðing
landbúnaðar. |