Mandalay (65 km²) er næststærsta borg landsins og óumdeilanleg menningarmiðstöð þess.  Borgin er á þurrviðrasamasta svæði Mið-Myanmar, 700 km norðan Rangún, á 13 km breiðri spildu á austurbakka Irawadi milli árinnar og Shanhásléttunnar.  Í norðaustri gnæfir Mandalay-hóllinn yfir hana.  Fyrstu 28 árin eftir að borgin var stofnuð (1857) var hún höfuðborg landsins eða þar til Bretar lögðu hana undir sig.  Hún er mikilvægur hlekkur í sögu landsins, því að þar bjuggu síðustu tveir konungar landsins, Mindon og Thibaw.

Enn þá er þar að finna fegurstu, útskornu búddalíkneski landsins og borgin er fræg fyrir bezta byggingarstíl timburmannvirkja.  Auk merkilegra pagóda og hofa er fjöldi minni og skrautlegra klaustra með einstæðum búddalíkneskjum (Tahat Htaw Kyaung, 35th Street; u.þ.b. 100 m vestan 84th Street).  Hér sjást enn þá hefðbundin merki um búrmanska menningu og siðfágun og stéttaskiptingu.  Gesturinn verður að njóta aðstoðar innfæddra til að kynnast hinum félagslegu aðstæðum.  Menningarsögulegar byggingar borgarinnar standa enn þá eftir tvo stórbruna.  Í apríl 1981 geisuðu eldar í suð- og norðvesturhlutum borgarinnar og í marz árið 1984 geisuðu eldar í norð- og suðausturhlutunum.

Hin heimsfræga konungshöll varð sprengjuregni Breta í síðari heimsstyrjöldinni að bráð.  Þetta var furðuleg og stórkostleg timburbygging, yfirhlaðin gullskreytingum og útskurði með sjö hæða  (78m) háum turni, sem var kallaður „Nafli heimsins”.  Upprunalega var hún umgirt víggirðingu úr timbri, sem var 600 m á kant og var eins og borg í borginni  Aðalhliðið snéri í austur.  Hægra megin í forgarðinum stóð klukkuturninn „Bahosin”, að hluta úr timbri, þar sem vaktbjöllurnar voru slegnar.  Vinstra megin var musteristurninn „Shwe Daw Zin”, sem byggður var úr steini utan um tönn úr Búdda.  Núna er lítið að sjá á hallarsvæðinu og lítið annað að gera þar en að njóta þægilegrar gönguferðar um það.  Sums staðar eru rústir múranna allt að 8 m háar og alls 1,6 km langar umhverfis ferhyrningslagað svæði.  Þar eru enn þá minjar hliða og turna og leifar 80 m breiðs síkis.  Á hallarsvæðinu er lítið safn með líkönum af upprunalegum byggingum.  Rústir klukkuturns-ins og aðalturnsins eru skammt austan safnsins.  Norðan safnsins eru konunglegu grafhýsin, þar sem merkustu listsögulegu minjarnar eru frá dögum Mindons konungs.  Grafhýsi hans var upphaflega skreytt gulli og glerflísum.  Það var endurbyggt árið 1898, þannig að ekkert er eftir af upprunaleg-um skreytingum.  Í grennd við klukkuturninn eru rúmlega 600 áletraðar steintöflur, sem Bodawpaya konungur safnaði.  Þær voru fluttar hingað frá Amarapura skömmu fyrir síðari heimsstyrjöldina.

Skammt norðan hallarmúranna er hin 236 m háa *Mandalayhæð þakin klaustrum og hofum.  Þangað flykkjast pílagrímar alls staðar að í Myanma (fara úr skóm!).  Rísalíkneski af Búdda gnæfir yfir næstum efst á hæðinni.  Hægri hönd þess bendir í átt til hallarsvæðisins fyrir neðan hana.  Þjóð-sagan segir, að Búdda hafi komið til þessa staðar með lærisveini sínum Ananda og spáð því, að þar risi borg, sem yrði að mikilli miðstöð kenninga hans 2400 árum eftir að þær næðu fótfestu þar.  Þetta rættist, þegar Mindon konungur lét reisa nýja höfuðborg í Mandalay árið 1857.  Formleg vígsla borgarinnar fór fram tveimur árum síðar og árið 1860 var öll stjórnsýsla flutt þangað.  Líklega réði hjátrú konungsins þeirri ákvörðun, því að hann trúði á langlífi þeirra, sem færu að Nandavatni.

Við suðurrætur Mandalayhæðar er 'Kyauk-Taw-Gyi-hofið', sem Mindon konungur lét byggja í mynd Ananda-hofsins í Pagan.  Hið stóra og ríkulega skreytta búddalíkneski inni í því er höggvið úr einum stórum marmarasteini frá Sagyin, sem nokkrum km norðar.  Sagt er, að 10.000 manns hafi þurft til að draga hann á 13 dögum frá skurðinum við ána.

Nokkrum km norðan Kyauk-Taw-Gyi-hofsins er '*Kutho-Daw-hofið' (þýðir: konungsgjöfin) eða Maha-Lawka-Marazein-hofið, sem Mindon konungur lét byggja árið 1857 með Shwe-Zigon-hofið að fyrirmynd.  Umhverfis hið 30 m há aðalhof eru 729 lítil, hvítmáluð musteri og umhverfis er ferhyrndur múr.  Litlu musterin eru opin að framanverðu og innihalda mannhæðarháar, áletraðar töflur með tilvitnunum í helgirit Búdda með helgiskrift, sem konungur fól búddamunkaráðinu (2400 munkar) að gera árið 1872.  Þessar töflur eru í rauninni biblía búddamanna og oft er þeim lýst sem stærstu bók í heimi.

Sunnan Kutho-Daw-hofsins eru hinar stórkostlegu rústir hins marglofaða Atumashi Kyaung-klausturs (þýðir: Hið einstæða hof).  Klaustrið stóð á fimm rétthyrndum stöllum.  Það nýtur helzt hylli vegna silkiklæða konungsins, sem prýða búddalíkneski.  Það var áður lakkað og enni þess búið demanti.  Í ringulreiðinni við hernám Breta árið 1885 var því stolið.

Eitt fárra varðveittra sýnishorna tréskurðarlistaverka frá 19. öld er 'Shwe-Nandaw-klaustrið', sem stendur nokkur hundruð metrum sunnan Kutho-Daw-hofsins.  Thibaw konungur lét nota margs konar efnivið úr höll föður síns, Mindons, og aðaldrottningar hans, Satkyadevi.  Í klaustrinu er eftir-mynd konungshásætis, legubekkur, sem Thibaw konungur notaði, þegar hann heimsótti klaustrið, nokkur glermósaíkverk og fallegir, útskornir munir.

Hinn frægi *Zegyo-basar í Mandalay er meðfram 84. stræti.  Hinn ítalski aðalritari borgarstjórnarinnar, Caldrari greifi, hannaði hann árið 1903.  Þar er að finna mikið vöruval, þ.á m. eftirsótt silki og handavinnu heimamanna.  Þar eru og eina lífsmarkið á kvöldin í borginni.  Við norðurenda basarsins rís Demantshátíðarklukkuturninn, sem var reistur árið 1860 í tilefni af 60 ára stjórnarafmælis Viktoríu Bretadrottningar.

Í miðborginni, við 24. stræti, milli 82.- og 83. strætis, er Shwe-Kyi-Mying-pagódan, sem Monishinsaw konungur frá Pagan (1114-1167) lét reisa.  Hún er mörgum öldum eldri en borgin og hana prýðir búddalíkneski, sem er jafngamalt henni.  Þar að auki er þar fjöldinn allur af ómetan-legum styttum skreyttum gulli og silfri út búum margra konunga.  Þeim var bjargað úr konungs-höllinni í tæka tíð.  Þar er líka gullinn burðarstóll (palankin), sem ein hinna lítilvægari drottninga notaði.  Á svæðinu umhverfis pagóduna er líka fjöldi annarra búddalíkneskja.

*Maja-Muni-pagódan eða Arakan-pagódan er kunnasta musteri borgarinnar.  Hún er u.þ.b. 3 km sunnan basarsins, austan 84. strætis.  Upprunalega bygginging eyðilagðist í eldi árið 1884.

Núverandi bygging með gullskreyttum þakstöllum sínum var reist síðar.  Innanhúss er m.a. **gullskreytt búddalíkneski, sem Bodawpaya konungur kom með sem herfang frá Mrohaung, fyrrum höfuðborg Arakan.  Vegurinn, sem hann lét gera til að flytja styttuna frá höfuðborg sinni við Amarapura til musterisins, sést enn þá.  Styttan, sem er í hefðbundinni sitjandi stellingu og 3,8 m há, er einkum dýrkuð af íbúum Arakan, en pílagrímar koma líka úr öllum heimshornum.  Hún var upprunalega steypt úr messing, en hinir trúuðu hafa hlaðið svo miklu gulli á hana, að hún er orðin allólöguleg.

Í inngarðinum eru hundruð áletraðara trúarlegra steintaflna.  Skammt frá vesturinnganginum eru sex bronsstyttur (tveir menn, þrjú ljón og þríhöfðaður fíll).  Þær eru líka herfang frá Arakan og voru fluttar hingað um svipað leyti og búddalíkneskið.  Eftir að Bayinnaung konungur hafði komið með þær frá Ayuthaya í Tælandi árið 1663, rændi Razagyi konungur frá Pegu þeim.  Fólk trúir á lækn-ingarmátt styttnanna af karlmönnunum og strýkur þá líkamshluta þeirra, sem það þjáist í sjálft.  Því eru margir hlutar þeirra glansandi og sumir jafnvel horfnir.

Safnið á pagódusvæðinu ásamt steinsmiðjunum á leiðinni að því er athyglisvert.

Í miðborginni gnæfir hin 35 m háa Eindawya-pagóda.  Prinsinn í Pagan lét reisa hana árið 1847 á rústum hallarinnar, sem hann bjó í áður en hann tók við krúnunni.  Þetta gyllta og formfagra musteri hýsir búddalíkneski úr kalsedón, sem er náttúrulega blandaður ópöllum.  Sagt er að Buddha Gaya hafi komið með það frá Indlandi árið 1839.

Í austurhluta Mandalay er Sanda-Muni-pagóda á sama stað og bráðabirgðahöll Mindons konungs stóð á meðan nýja höllin var byggð.  Hún gnæfir yfir gröfum krónprinsins og skyldmennum konungsfjölskyldunnar, sem voru drepin í hallarbyltingu árið 1866.  Mindon konungur slapp.

Í suðausturhluta borgarinnar blómstrar framleiðsla blaðgulls.  Þetta er heimilisiðnaður, sem hefur gengið mann fram af manni í mörgum fjölskyldum.  Þarna situr fólkið og hamrar litla gullmola dögum saman þar til þeir eru orðnir að næfurþunnum blöðum.  Karlmennirnir halda um hamrana á meðan stúlkurnar og konurnar festa litlu skeinin saman og gera úr þeim stærri blöð.  Síðan er gullið selt hinum trúuðu í pökkum og það endar síðan utan á pagódunum og styttunum.