Umhverfis borgina eru þrír bæir, að hluta til í rústum, sem voru fyrrum höfuðborgir landsins um tíma:  Amarapura, Ava og Sagaing.

Bodawpaya konungur stofnaði borgina ódauðlegu, Amarapura, í nokkurra km fjarlægð frá Mandalay árið 1781.  Hún var höfuðborg landsins á árunum 1782-1857 að undanskildu stuttu tíma-bili, er hin nærliggjandi Ava tók við hlutverkinu.  Þorpsbúarnir, sem búa umhverfis Amarapura lifa að mestu á silkivefnaði og þar eru vefstólar í næstum hverju húsi.  Íbúar þorpsins Kathe eru kunnir fyrir munstruðu skyrturnar (Acheik Htamein), sem þeir framleið og hneppast ekki alla leið upp í háls (köflóttar = Long-yi).  Kvenfólk klæðist þeim við hátíðleg tækifæri.  Umhverfis Amarapura eru vötn umkringd trjám.  U-Peinbrúin í Amarapura, sem var nefnd eftir byggingarmeistaranum, var byggð úr tekki úr höllinni í Ava, sem var yfirgefin.  Hún er rúmlega 250 ára gömul og telst vera hin elzta í Myanmar.

Skammt sunnan Mandalay er Avabrúin með sextán bogum, eina brúin yfir Irawadi-fljótið.  Hún var reist árið 1938.  Hún varð fyrir skemmdum, þegar Bretar héldu brott af svæðinu árið 1942, og var endurbyggð árið 1954 til að viðhalda sambandi milli Mandalay og Sagaing.  Sagaing er hrífandi bær með grænum hæðum, prýddum pagódum og musterum á vesturbakka Irawadi.

Sjötíu km sunnan Mandalay (leigubílar frá basarnum; 2 klst.; fallegt útsýni á leiðinni) er hið afskekkta fjallaþorp Maymyo (1061m), sem var vinsæll dvalarstaður Breta á hernámsárunum, þegar heitast var niðri á láglendinu.  Yfirbragð þorpsins einkennist af furðulegi deiglu gamalla búrmanskra húsa og enskra óðalsetra.  Það er hentugt að dvelja á Maymyokránni, fyrrum Danda Craig hótelinu.

PAGAN
í Mið-Myanma (170 km suðvestan Mandalay; 500 km frá Rangún) var höfuðborg samnefndrar konungsættar frá 7. til 12. aldar og var oft færð úr stað á tímabilinu.  Rústasvæði borgarinnar, sem er u.þ.b. 40 km², er einn áhugaverðasti skoðunarstaður landsins á austurbakka Irawadi (flugsam-göngur frá Mandalay og Rangún til bæjarins Nyaung-U).

Blómaskeiði Pagan lauk á dögum Anawrahta og Kyansittha (11. öld) konunganna.  Anawrahta lagði Thaton undir sig árið 1057 (sambærileg við Pathom í Tælandi).  Þaðan voru búddamunkar, listamenn og iðnaðaðmenn auk 30 fílsburða af Palitöflum fluttir brott sem herfang.  Búrmabúar fengu stafróf sitt frá þessum Mon-munkum og þar með bókmenntir sínar.  Í kjölfarið fylgdu óteljandi stórkostlegar byggingar.  Þegar konungur landsins varð að hörfa undan bröndum og eyðileggingu herja Kublai Khan hins kínverska, lét hann eyðileggja margar þeirra á undanhaldinu af hernaðarlegum ástæðum.  Þessir viðburðir mörkuðu endalok stórkostlegs tímabils í landinu.  Borgin fór í eyði og féll í algera gleymsku í upphafi 17. aldar.  Rústir rúmlega 5000 helgidóma liggja í allt að 25 km löngu og 1,5 km breiðu svæði á giljum skorinni hásléttu á milli kaktusa, tamariska og jujuben (Zizyphus jujuba).  Allt fram á 20. öldina voru margar klukkulaga pagódur, hof á krosslaga grunnum með hvelfingum og pagódulöguðum miðturnum og nokkur klaustur velvarðveitt.  Miklir jarðskjálftar ollu miklu tjóni, sem var aðeins hægt að lagfæra að hluta til.

Frá flugvellinum, sem er skammt norðan rústasvæðisins, er hægt að aka með strætisvagni til þorps-ins Nyaung-U (skemmtilegur markaður).  Á leiðinni nýtur fólk hins furðulega landslags með óteljandi spírum musterisrústa.  Akuryrkja er stunduð víða á flatlendinu milli rústanna.  Það er bezt að leigja hestakerru með innfæddum ekli til að njóta umhverfisins til hlítar.  Það er talsvert erfitt að skoða musterin, því að þangað verður fólk að fara berfætt á þessu runnum gróna landi.

Við jaðar Nyaung-U er hin fagra og turngranna **Shwe-Zigonpagóda, sem Anniruddha konungur (1044-1077) hóf að reisa en Kyansittha konungur (1085-1113) lauk.  Sagt er, að hún geymi hluta af ennisbeini og tönn úr Búdda, og er því fjölsótt af pílagrímum.  Á verönd pagódunnar er fjöldi bænaskrína og skírnarfonta.

Pagan nútímans er varla nokkuð annað en samansafn timburhúsa í einni röð við þjóðveginn frá Nyaung-U.  Lítið er eftir af borgarmúrum fyrri tíma.  Sarabhahliðið, sem Pyinba konungur (846- 878) byggði þjónar enn þá sem markaðsbygging.  Það var aðalhliðið í austurmúrnum og er eina mannvirkið, sem hefur varðveitzt frá gömlu borginni á 9. öld.  Hliðsins gæta tvær andaverur (Nat) og systkinin Mahagiri.

Nærri Sarabha-hliðinu, rétt austan múrsins, er hið risastóra og hvíta Anandahof, sem var skírt í höfuðið á uppáhaldsnemanda Búdda.  Það geymir ómetanlega dýrgripi og er mjög fjölsótt af þeim sökum.  Kyansittha konungur lét reisa það á krosslöguðum, jafnarma grunni árið 1091.  Það er alls 55 m hátt og endar í grannri turnspíru.  Fjögur hlið liggja inn í aðalhelgidóminn, og völundarhús ganga er skreytt búddastyttum og Monáletrunum og minna helzt á katakombur.  Í miðju hofsins eru 9 m háar, gylltar styttur af Búdda og þremur fyrri endurholgunum hans, Kukasanda, Konagamana og Kassapa.  Aðalgangurinn er prýddur 80 styttum sem lýsa Bodihisattwa frá fæðingu til uppljóm-unar.  Í vesturinnganginum eru tvö fótspor Búddas á pöllum.

Nærliggjandi safn geymir áhugaverðar styttur og steinskrift.

Skammt frá Sarabha-hliðinu, innan gömlu borgarmúranna, er bókasafnið Pitakat Taik, sem Anawrahta drotting lét reisa fyrir þrjátíu fílsburði af búddatöflum.

Suðvestan Anandahofsins, einnig innan borgarmúranna, er hið 64 m háa *Thatbyinnyuhof (hof alvizkunnar), sem Alaungsithu konungur lét reisa um 1140.