|
 Fíladelfía er fimmta stærsta borg BNA
í suðausturhorni Pennsylvaníu við ármót Delaware- og Schuylkill-ánna.
Hún er aðalhafnarborg fylkisins, u.þ.b. miðleiðis milli New
York og Washington D.C. Bæði
sjálfstæðisyfirlýsing BNA og stjórnarskrá landsins voru ritaðar
í Fíladelfíu, þannig að borgarbúar geta staðið á því, að
borgin sé fæðingarstaður BNA, eins og þeir hafa gert og gera mikið
í auglýsingum. Efnahagur
borgarinnar er flókið kerfi iðnaðar, viðskipta, þjónustu og rannsókna-
og þróunarstarfsemi. Höfn
borgarinnar við Delaware-ána er meðal líflegustu innhafna í heimi.
Þar eru afgreidd a.m.k. 5000 flutningaskip á ári.
Meðfram höfninni og ánni eru verksmiðjur, sem hreinsa sykur
og olíu, orkuver, matvælaframleiðsla og málmvinnsla.
Þarna er einnig gríðarstórt matvörudreifingarfyrirtæki.
Mörg stórfyrirtæki eiga aðalstöðvar í borginni og þar eru
rannsókna- og þróunarstofnanir margra stærstu lyfja-, tölvu- og tæknifyrirtækja
landsins. Iðnaðurinn
byggir líka á framleiðslu flutningatækja, gáma, prentaðs efnis og
plötumálma, bökunarvöru og mikils úrvals matvöru.
Þarna starfa sex læknaskólar og fjöldi háskóla, sem njóta
góðs af nærveru einkarekinna rannsókna- og þróunarstofnana á sviðum
vísinda, tækni, lækninga, efnahagsmála, samgöngumála og
byggingarlistar.
Þéttriðið kerfi
vega og gatna á mörgum hæðum og neðanjarðarlesta, strætisvagnar
og sporvagnar og farþegalestir standa undir flutningaþörfinni.
Nokkrir aðalþjóðvega og járnbrautaleiða landsins liggja nærri
borginni. Hafnarmálastjóri
situr í skrifstofubyggingu sinni niðri við höfn og lítið eitt
sunnan borgar er millilandaflugvöllurinn.
Borgarstæðið
er tiltölulega flatlent og skipulagt með ferhyrningsaðferðinni,
reyndar var borgin hin fyrsta í BNA, sem var skipulögð þannig.
Kjarni borgarinnar eða miðborgin liggur á milli Breiðgötu og
Markaðsgötu, sem eru aðalumferðaræðarnar.
Ráðhúsið, í þungum, frönskum endurreisnarstíl, er við mót
þessara gatna.
Benjamín Franklín-gatan er á skjön við ferhyrningsskipulagið,
því hún liggur á ská frá ráðhúsinu að Listasafninu, sem
stendur hærra en umhverfið.
Miðborgin hefur
breytzt verulega allt frá sjötta áratugi 20. aldar vegna
endurskipulagningar og endurreisnarverkefna.
Í austurhlutanum var Society Hill-hverfinu breytt úr hrörnandi
ástandi í glæsilegt íbúðahverfi með fjölda endurbyggðra 18. og
19. aldar húsa. Frelsiskringlan
og Þjóðarsögugarðurinn eru á þessu svæði og þar eru hús, sem
voru áberandi á fyrstu stigum bandarískrar sögu. Penn Center, andspænis ráðhúsinu, var fyrsta viðskiptaháhýsið,
sem var reist. Þar til
1986 ríkti þegjandi samkomulag um að hæð nýbygginga við Liberty
Place yrði ekki meiri en ráðhússins.
Fíladelfía nútímans gefur mynd af varðveizlu hins gamla og
þátttöku í hinu nýja, þannig að endurbyggt 18. aldar hús stendur
stundum í skugga nýtízku stál- og glerháhýsa.
Ráðstefnumiðstöð Pennsylvaníu, sem var fullbyggð 1993 er
á milli Arch- og Race-gatna.
Hluti af varanlegri arfleifð borgarinnar eru nöfn gömlu hverfanna,
Germantown, Manayunk, East Falls og Queen Village.
Mörg þeirra bera enn þá merki upprunalegu íbúanna.
Helztu nútímahverfin eru Suður-Fíladelfía, þar sem fólk af
ítölsku bergi brotið býr og Vestur- og Norður-Fíladelfía, þar
sem negrar eru í meirihluta.
Víða um borgina eru græn svæði og almenningsgarðar (alls 3200
hektarar). Fairmount-garðurinn er stærsti manngerði almenningsgarður
í stórborg í BNA, u.þ.b. helmingur flatarmáls allra garða í
borginni. Þar er hægt að
hjóla og hlaupa kílómetrum saman á stígum, njóta grasagarðsins og
afþreyingarmöguleika auk varðveittra nýlenduhúsa og gamalla
opinberra bygginga í fegurstu mynd.
Aldarsýning BNA 1876 var haldin í Fairmount-garðinum og
hvlefing Minningarhallarinnar stendur þar enn þá eins áberandi og þegar
hún var nýbyggð. Hinir
garðarnir eru líklega í kringum 150 talsins, þannig að íbúarnir
og gestir borgarinnar geta notið útiveru í þeim, hvar sem er í
borginni.
Meðal mikils fjölda áberandi sögulegra kennileita má nefna Sjálfstæðishöllina,
Trésmiðahöllina (fyrsta þing BNA), Fyrsti og Annar banki BNA,
Frelsisbjallan, Betsy Rose-húsið (fyrsta flagg BNA saumað 1777) og
Kristskirkju (Benjamín Franklín grafinn), sem eru öll innan seilingar
í sögulega hverfinu. Veteran’s-leikvangurinn
er notaður fyrir úrslitaleiki úrvaldeildar ruðnings- og
hafnarboltaliða. Pennsylvaníuháskóli
og háskólasjúkrahúsið og aðrir skólar, s.s. Drexel-háskólinn
(1891), mynda háskólahverfið. Temple-háskólinn
er einn rúmlega tylftar annarra háskóla og æðri menntastofnana, þ.m.t.
La Salle-háskóli (1863), Thomas Jefferson-háskólinn (1824), Curtis-tónlistarskólinn
(1924), Listaháskólinn (1876) og Moore-hönnunar- og listaskólinn
(1844). Leikhúsið við
Vahnetustræti var opnað 1809. Það er elzta leikhús, sem er enn þá í rekstri í BNA.
Hin fagra Tónistarakademía (1857) er samastaður Fílharmóníuhljómsveitarinnar,
sem er í röð hinna beztu í heimi.
Safnaflóra borgarinnar er yfirgripsmikil, s.s. Listasafnið,
Rodin-safnið og Listaakademía Pennsylvaníu (listaskóli og elzta
listasafn BNA frá 1805). Þá
má nefna Náttúruvísindaakademíuna (1812), sem er elzt sinnar
tegundar í BNA, Franklínstofnunina (1824), elzta vísinda- og tæknisafn
BNA.
Svíar settust að á Fíladelfíusvæðinu skömmu eftir 1640.
Árið 1681 ánafnaði Karl II framámanni kvekara, William Penn,
landið. Hann átti þá ósk
heitasta að geta stofnað nýlendu, þar sem trúfrelsi væri tryggt. Hann kom á þessar slóðir með landmælingamanninum Thomss
Holme árið 1682 og aðstoðaði við mælingarnar á borginni, sem
hann kallaði Fíladelfíu (gríska = bróðurást).
Árið 1683 varð hún höfuðborg nýlendunnar nýstofnaðrar nýlendunnar
Pennsylvaníu og hélt því hlutverki til 1799.
Byggðin óx og dafnaði allt frá upphafi.
Flestir hinna fyrstu landnema voru kvekarar eða Vinir, en þegar borgin
þróaðist í blómlega mistöð viðskipta og iðanaðar, kom aukinn
fjöldi Þjóðverja, Hollendinga, Skota og Íra til búsetu.
Árið 1720 var Íbúafjöldinn kominn í 10.000.
Benjamín Franklín fluttist frá Boston til Fíladelfíu 1723 og
sex árum síðar hóf hann útgáfu dagblaðsins Pennsylvanía Gazette.
Hann varð því einn máttarstólpa menningarlífsins og stuðlaði
að þróun hennar sem menningarmiðstöð brezku nýlendnanna í Ameríku.
Hann var í hópi þeirra, sem stofnuðu fyrsta fría bókasafnið,
sjúkrahúsið og þekkingarfélagið.
Á þessum tímum varð borgin að leiðandi miðstöð iðnaðar
og viðskipta.
Fíladelfía var fjölmennasta borgin í brezku nýlendunum og var því
í fararbroddi atvika og athafna, sem leiddu til frelsisstríðsins og
sjálfstæðisyfirlýsingarinnar, en hún var undirrituð í borginni
1776. Í lok stríðsins
var stjórnarskrá BNA samin í borginni árið 1787.
Verzlun og iðnaður, einkum framleiðsla járns og vefnaðarvöru, uxu
hratt og árið 1860 var Íbúafjöldinn orðinn hálf miljón.
Hreyfingin gegn þrælahaldi skaut snemma rótum í borginni og að
þrælastríðinu loknu hélt hagsældin áfram í borginni með auknum
hraða og laðaði að sér innflytjendur frá Þýzkalandi, Ítalíu, Póllandi,
Rússlandi og öðrum Evrópulöndum.
Árið 1876 varð borgin fyrir valinu til hátíðarhalda í
aldarminningu sjálfstæðis BNA, sem voru fyrsta alþjóðlega sýningin
í BNA.
Eftir fyrri heimsstyrjöldina fluttust margir borgarbúar út fyrir
borgarmörkin. Margar smáborgir
þróuðust hratt vestan og norðan Fíladelfíu í takt við
framlengingu járnbrautanna. Í
síðari heimsstyrjöldinni og eftir hana komu margir þeldökkir
innflytjendur frá Suðurríkjunum. Árið 1950 var Íbúafjöldinn orðinn 2,1 miljón og bætt
vega- og gatnakerfi gerði uppbyggingu nýrra úthverfa mögulega.
Á sjötta áratugi 20. aldar hvarf margt fólk og fyrirtæki brott úr
borginni og þúsundir manna og kvenna urðu atvinnulaus.
Síðast á áratugnum var reynt að grípa í taumana með ýmsum
ráðum til að blása nýju lífi í atvinnulífið en allt fram á áttunda
áratuginn hélt hrörnunin áfram.
Á níunda áratugnum fór efnahagurinn batnandi á ný og hagvöxturinn
varð meiri en annars staðar í BNA.
Nú nær stórborgarsvæði Fíladelfíu yfir suðausturhluta
Pennsylvaníu og inn í New Jersey og Delaware.
Áætlaður íbúafjöldi 1990 var tæplega 1,6 miljónir.
Frelsisbjallan
er sögulegur gripur, sem er í Sjálfstæðissögugarðinum
í Fíladelfíu. Henni var
hringt 8. júlí 1776 eftir fyrsta opinbera lestur sjálfstæðisyfirlýsingarinnar.
Bjallan vegur 943,5 kg og ummál hennar er mest 3,7 m.
Á hana var ritað: „Lýstu
frelsi um allt landið, þannig að allir megi heyra.”
Bjallan var pöntuð árið 1751 og var steypt í London.
Hún kom til Fíladelfíu í ágúst 1752 og sprakk í
tilraunahringingunni. Hún
var brædd og steypt í annað skiptið í apríl 1753 en aftur komu
gallar í ljós. Hún var
brædd á ný í júní sama ár (Pass og Stowe).
Hinn 7. júní 1753 var þriðja bjallan hengd upp í turn
Frelsishallarinnar. Árið
1777 hernámu Bretar Fíladelfíu.
Bjallan var tekin niður og falin en sett upp á ný árið eftir.
Síðan hefur bjallan hljómað 4. júlí ár hvert og fram til 1935 var
henni líka hringt á hátíðisdögum fylkisins, þar til hún sprakk
á ný, þegar henni var hringt til heiðurs hæstaréttardómaranum
John Marshall látnum. Bjallan
var flutt á núverandi stað í glerhýsi við Frelsishöllina árið
1976.
PENNSYLVANIA |
