|
Fyrsti
hershöfðingi (síðar marskálkur) Frakka, Louis Hubert-Gonzalve
Lyautey, sem var landstjóri, hafði barizt í Indó-Kína (Vietnam),
Alsír og Madagaskar. Hann
var aristókrati og kunni vel að meta menningu Marokkó.
Fordæmi hans við stjórn landsins var fylgt til loka franskra
yfirráða 1956.
Abd
al-Hafid gat ekki sætt sig við nýju valdhafana.
Hann hætti afskiptum af landsmálum eftir nokkra mánuði og
settist að í Tangier hjá bróður sínum.
Þriðji bróðirinn, Moulay Yusuf, sem var mun ábyrgari, var
gerður að soldáni. Hann
fann leið til að laga sig að aðstæðum án þess að glata virðingu
þegna sinna vegna nauðsynlegra samskipta við frönsk yfirvöld. Rabat varð höfuðborg og höfnin í Casablanca var gerð að
aðalkaupskipahöfn landsins. Í
lok franska tímabilsins 1956 var Casablanca orðin að líflegri borg
með næstum 1 milljón íbúa og verulegan iðnað.
Hugmyndir Lyauteys um að byggja evrópskar borgir í nokkurri
fjarlægð frá gömlu marokkósku borgunum tryggði tilvist gömlu
borgarhlutanna. Stríðsreksturinn
í fyrri heimsstyrjöldinni truflaði þessa þróun lítið.
Franska stjórnin lagði til að Lyautey takmarkaði frönsku
yfirráðin við strandlengjuna en honum tókst að halda öllu yfirráðasvæði
Frakka í landinu undir sinni stjórn.
Eftir
fyrri heimsstyrjöldina blöstu tvö meginvandamál við í landinu.
Nauðsynlegt var að koma á friði á afskekktum svæðum í
Atlasfjöllum, þar sem ríkisstjórn soldánsins hafði lítil áhrif.
Þetta tókst árið 1934. Hitt
vandamálið var uppreisn Abd el-Krim, sem breiddist út frá spænska
yfirráðasvæðinu. Frökkum
og Spánverjum tókst að bæla hana niður árið 1926.
Sama ár tók borgaralegur landstjóri við af Lyautey marskálki.
Þessi mannaskipti breyttu stjórnunarmunstrinu í átt að því,
sem tíðkaðist í nýlendunum, ollu fjölgun Evrópumanna í landinu
og meiri áhrifum þeirra á hugsanagang yngri kynslóðarinnar, sem hafði
hlotið franska menntun.
Samkvæmt
skýrslu Lyauteys frá 1920 var efnilegt, ungt fólk að vaxa úr grasi
og það vantaði útrásarleiðir fyrir orku sína. Hann sagði að stjórnarfarið í landinu gæfi þessu fólki
aðeins takmörkuð tækifæri til að nýta krafta sína og það fyndi
örugglega sína eigin leiðir til athafna.
Sex árum síðar var það farið að farið að hittast í
Rabat og Fez og krefjast umbóta innan ramma verndarsamningsins.
Það krafðist fleiri skóla, nýs réttarkerfis og skerðingar
sjálfstjórnar berba í suðurhlutanum. Það krafðist einnig námsmöguleika í Frakklandi og
Austur-Arabíu og afnáms nýlenduhaldsins.
Frakkar
settu yngri son Moulay Yusuf, Sidi Muhammad (Muhammac V), á valdastól,
þegar hann dó 1927. Hann
var rólegur að eðlisfari en sýndi síðar talsverða diplómatíska
hæfileika og ákveðni. Frakkar
reyndi stöðugt að ala á ósamkomulagi milli araba og berba til að
draga úr samkennd þjóðarinnar eins og kom vel fram í svokallaðri
berbatilskipun árið 1930. Áhrif
hennar voru þveröfug og vöktu þjóðernisandann, þannig að Frakkar
neyddust til að draga verulega í land.
Árið 1933 stofnuðu þjóðernissinnar til hátíðarhalda á
svonefndum krúnudegi til að halda upp á afnæli valdatöku soldánsins.
Þegar hann heimsótti Fez næsta ár var honum gífurlega vel
fagnað og íbúarnir efndu til mikilla mótmælaaðgerða gegn Frökkum.
Yfirvöld ákváðu að stytta heimsóknina af þessum sökum.
Stofnun stjórnmálaflokka fylgdi í kjölfarið og kröfunni um
sjálfstæði landsins jókst stöðugt fylgi.
Samtímis þessum atburðum náðu Frakkar því markmiði að
leggja Suður-Marokkó að fullu undir sig og Spánverjar náðu Ifni.
Árið 1937 urðu óeirðir í Meknes, þar sem franskir
innflytjendur voru sakaðir um að hamstra vatn á akra sína á kostnað
innfæddra bænda. Í kjölfarið var leiðtoginn Muhammad ‘Allal al-Fasi dæmdur
í útlegð til Gabon í Frönsku-Miðbaugsafríku, þar sem hann dvaldi
næstu níu árin.
Síðari
heimsstyrjöldin og sjálfstæði.
Árið 1939, þegar síðari heimsstyrjöldin brauzt út, hvatti
soldáninn til samvinnu við Frakka og fjöldi berba og annarra skráði
sig til þjónusu í hernum og stóð sig með sóma.
Uppgjöf Frakka árið 1940 og stofnun Vichy-stjórnarinnar
breytti öllum aðstæðum. Soldáninn
sýndi sjálfstæði sitt með því að neyta að udirrita lög gegn gyðingum.
Þegar Bandamenn lentu á ströndum landsins 1942 neitaði hann
fyrirmælum franska hershöfðingjans og landstjórans, Auguste Nogues,
að flytjast inn í land. Árið
1943 hitti soldáninn Bandaríkjaforseta, Franklin D. Roosevelt, á leið
sinni til Casablanca-ráðstefnunnar.
Roosevelt hafði veruleg áhrif á soldáninn vegna þess, hve lítt
hrifinn hann var af veru Frakka í landinu.
Koma bandarískra og brezkra hersveita hafði líka mikil áhrif
á þjóðina, því að henni opnaðist sýn inn í annan heim, sem hún
hafði aldrei kynnzt áður.
Fólkið hlustaði mikið á útvarpsútsendingar bandamanna
og öxulveldanna, sem hvöttu til sjálfstæðis landsins. Þjóðernishreyfingin tók sér nafnið Sjálfstæðisflokkurinn
(Hizb al-Istiglal). Í janúar
1944 lagði flokkurinn til við soldáninn og bandamenn, að landið
fengi sjálfstæði og stjórnarskrárbundna stjórn.
Leiðtogar flokksins, m.a. Ahmad Balafrei, aðalritari hans, voru
ákærðir að ósekju og handteknir fyrir samstarf við nasista.
Þessar aðgerðir ollu óeirðum í Fez og annars staðar og rúmlega
30 mótmælendur voru drepnir. Árið
1947 bað soldáninn nýjan og umbótasinnaðan hershöfðingja og
landstjóra, Erik Labonne, um að fá leyfi fyrir sig til að heimækja
Tangier og fara um spænskt yfirráðasvæði á leiðinni.
Ferðin var ein samfelld sigurganga fyrir soldáninn.
Þegar hann flutti ræðu í Tangier eftir frábærar móttökur
í norðurhluta landsins, lagði hann áherzlu á tengsl þjóðarinnar
við arabaheiminn og sleppti öllu hóli um hina frönsku verndara.
Labonne
var umsvifalaust leystur frá störfum og hershöfðinginn (síðar
marskálkur) Alphonse Juin frá Alsír tók við.
Juin, sem var vel að sér í málefnum Norður-Afríku, var hliðhollur
ungum þjóðernissinnum landsins og lofaði að koma því til leiðar,
að borgir landsins komust undir innlenda stjórn.
Hann skapaði sér þó óvild með því að stinga upp á því,
að franskir borgarar yrðu líka borgarfulltrúar.
Soldáninn nýtti sér einu forréttindin, sem hann átti eftir,
og neitaði að undirrita tilskipanir hershöfðingjans, þannig að
þær öðluðust ekki lagagildi. Heimsók
til Frakklands í október 1950 og góðar móttöku þar gerðu ekkert
til að milda skoðanir soldánsins og þegar hann kom aftur heim var
honum tekið fádæma vel.
Í
desember rak Juin hershöfðingi fulltrúa þjóðernissinna út af fjárlagafundi
ríkisstjórnarinnar. Tíu
aðrir fulltrúar þjóðernissinna gengu af fundi.
Juin hugleiddi að fylla skörðin með höfðingjum berba.
Síðar í mánuðinum var haldin veizla í höll soldáns.
Þar sakaði Thami al-Glaoui, berbahöfðingi, soldáninn um að
vera að leiða þjóðina til glötunar.
Sidi
Muhammad neitaði stöðugt samvinnu við Frakka.
Juin lét innlenda hermenn undir eftirliti franskra hersveita
umkringja höllina undir því yfirskini, að hann væri að vernda soldáninn
fyrir hugsanlegum innlendum morðingjum.
Við þessar aðstæður neyddist Sidi Muhammad til að afneita
ákveðnum stjórnmálaflokki, sem hann nefndi ekki á nafn.
Hann hélt uppteknum hætti og neitaði að undirrita
tilskipanir, þ.á.m. þá, sem átti að gera frönskum borgurum kleift
að verða borgarfulltrúar og borgarráðsmenn.
Heimafyrir var framganga Juins gagnrýnd harðlega og Augustin
Guillaume, hershöfðingi, tók við landstjórninni í ágúst 1951. Á krýningarhátíðinni (18. nóv.) lýsti soldáninn vonum
sínum um tryggingu fyrir fullu sjálfstæði Marokkós með áframhaldandi
samstarfi við Frakka, eins og hann hafði tekið fram í bréfi til
Frakklandsforseta. Þetta
vandræðaástand hélt áfram fram í desember 1952, þegar verkalýðsfélög
í Casablanca skipulögðu mótmælafund í kjölfar morðs túnisíska
verkalýðsleiðtogans Ferhat Hashad, sem Frakkar létu líklega myrða.
Þessi fundur endaði með átökum við lögregluna, sem
fangelsaði nokkur hundruð þátttakenda og hélt þeim í tvö ár í
fangelsi án réttarhalda.
Í
apríl 1953 hófu Abd al-Hayy al-Kittani, leiðtogi trúfélagsins
Kittaniya, fjöldi berbaleiðtoga undir forystu Al-Glaoui og margir
franskir liðsforingjar og landnemar undirbúning að því að koma
soldáninum frá völdum. Ríkisstjórn
Frakka, sem hafði verið upptekin við innanríkismál, skipaði soldáninum
loks að hann afsalaði sér völdum til marokkóskra ráðherra og
franskra forstjóra og undirrita allar tilskipanirnar, sem hann hafði
neitað að árita. Soldáninn lét undan en það var ekki nóg fyrir óvini
hans. Al-Glaoui setti frönsku
ríkisstjórninni afarkosti í ágúst.
Soldáninn og fjölskylda hans voru rekin úr landi og setti
Moulay Ben Arafa, sem var mun undirgefnari, í hans stað.
Þessar aðgerðir bættu ekki ástandið, því að Sidi
Muhammad varð strax þjóðhetja.
Stjórn spænska hlutans, sem hafði ekki verið með í ráðum,
leyndi ekki óánægju sinni. Spænski
hlutinn varð þar með að hæli fyir þjóðernissinna.
Í
nóvember 1954 varð aðstaða Frakka enn flóknari vegna frelsisstríðsins,
sem brauzt út í Alsír, og í júní næsta ár breytti ríkisstjórn
Frakklands stefnu sinni og skipaði Gilbert Grandval landstjóra.
Tilraunir hans til málamiðlunar mistókust vegna þögullar
andstöðu margra liðsforingja og ódulins fjandskapar meirihluta frönsku
landnemanna. Marokkóskir
þingmenn voru þá kallaðir til fundar í Frakklandi og þar var samþykkt,
að leppsoldáninn léti af völdum og hirðráð tæki við. Sidi Muhammad samþykkti þessa tillögu en það tók margar
vikur að fá leppsoldáninn til að flytjast til Tangier.
Samtímis þessu hófu skæruliðar frelsishersins að herja á
franskar herstöðvar í grennd við spænska hlutann.
Í
október lýsti Al-Glaoui því yfir, að endurkoma Muhammad V væri
eina leiðin til að lægja öldurnar.
Franska ríkisstjórnin samþykkti að leyfa soldáninum að
mynda stjórnarskrárbundna ríkisstjórn fyrir landið og Sidi Muhammad
snéri aftur til Rabat í nóvember.
Sjálfstæðisyfirlýsing landsins var kunngerð 2. marz 1956.
Soldáninn myndaði ríkisstjórn með þátttöku hinna ýmsu
flokka og ættbálka landsins og fyrrum franskar valdastofnanir urðu að
ráðuneyti ríkisstjórnar landsins. |
