|
Fyrir
daga Evrópumanna var landsvæði Úrúgvæ byggt 5000-10.000 indíánum
(charrúa og chaná). Indíánaættbálkarnir, sem voru hálfgerðir hirðingjar, höfðu
ekki þróað tækni til búskapar og ræktunar á gresjum landsins.
Þeir fluttust til Strandar á sumrin til að veiða fisk og
safna skelfiski, ávöxtum og rótum. Á veturna voru þeir inni í landi við veiðar (dádýr,
strútar o.fl. teg.) með bola-slöngvum, boga og örvum.
Hópar 8-12 fjölskyldna með höfðingja bjuggu í smáþorpum
með 5-6 stráhúsum. Hinir
grimmu charrúa-indíánar réðust á óvini sína til að færa út
veiðilendur sínar og fanga konur og börn.
Nýlendutíminn.
Spænski landkönnuðurinn Juan Diaz de Solis kannaði landið
1516. Það var lítt
eftirsóknarvert vegna skorts á hráefnum og vinnuafli, því að Indíánarnir
höfðu ekki fasta búsetu. Nautgripum
frá nærliggjandi svæðum var komið þar fyrir og þeim fjölgaði í
margar miljónir á nokkrum árum.
Þá komu kúrekarnir (gauchos; kynbl. hvítra og indíána) til
skjalanna, án fastrar búsetu, og veiddu dýr aðallega vegna húðanna.
Árið 1680 stofnuðu Portúgalar í Brasilíu til byggðar gegnt
Buenos Aires við árósa Río de la Plata, sem þeir kölluðu Colonia
do Sacramento, til að stunda smyglverzlun við spænsku landnemana og
flytja silfur ólöglega frá Perú.
Spænsk yfirvöld snérust gegn þessari starfsemi með því að
byggja virkisbæinn San Felipe de Montevideo 1726 til árása á Colonia
do Sacramento, sem gafst loks upp fyrir Spánverjum 1777.
Montevideo varð aðalhafnarborg Spánverja við Suður-Atlantshafið
og hafizt var handa við að skipta landinu milli stórra búgarða.
Árið 1776 varð það hluti af yfirráðasvæði varakonungsins
á la Plata-svæðinu með Buenos Aires sem höfuðborg.
Þjóðerniskrísan
1810-80. Þegar sjálfstæðishreyfingar vöknuðu í Buenos Aires
1810, var Montevideo meginmiðstöð konungssinna.
Inni í landi stýrði José Gervasio Artigas, foringi
Blandengues sjálfboðahersins, baráttunni gegn Spánverjum.
Hann naut stuðnings íbúa dreifbýlisins, andkonungssinna, stjórnar
Montevideo og hers frá Buenos Aires.
Artigas lagði fyrst dreifbýlissvæði landsins undir sig og síðan
Montevideo. Hann stefndi að
stofnun laustengds sambandsríkis héraðanna í la Plata og styrkri stöðu
Montevideo í samkeppninni við Buenos Aires.
Völd Artigas uxu og hann gerðist jafnréttissinnaðri, þannig
að þessar áætlanir urðu ógnvekjandi í augum Buenos Aires-búa. Þeir
létu því afskiptalaus afskipti Portúgala, sem lögðu landið undir
sig 1820 og ráku Artigas í útlegð.
Íbúarnir
börðust á móti yfirráðum Brasilíumanna.
Argentínumönnum stóð heldur ekki á sama og stjórn þeirra
studdi Juan Antonio Lavalleja, einn hinna útlægu liðsforingja
Artigas, og 33 hermenn hans, þegar þeir fóru yfir ána til að frelsa
föðurlandið 1825. Það
gekk hvorki né rak í styrjöldinni, sem fylgdi.
Bretar komu á sáttum 1827 og næsta ár var undirritaður
samningur, sem gerði landið (Repúbica oriental del Uruguay) að sérstöku
ríki milli Brasilíu og Argentínu.
Hinn
18. júli 1830, þegar stjórnarskrá landins var samþykkt, var Íbúafjöldinn
u.þ.b. 74.000. Tuttugu ára
styrjöld og skortur hafði minnkað nautgripahjarðirnar og margir búgarðar
og framtíðarvonir fjölda fjöskyldna urðu að engu.
Bæði Argentína og Brasilía girntust Úrúgvæ.
Fyrstu ár þessa nýja lýðveldis voru hrapalleg.
Fylgismenn fyrsta og annars forseta landsins, José Fructuoso
Rivera og Manuel Oribe, börðust.
Fylgjendur Oribe, sem klæddust hvítu, urðu Blanco-flokkurinn
og réðu lögum og lofum í dreifbýlinu.
Frá 1843-51 sátu þeir með aðstoð argentíska einræðisherrans
Juan Manuel de Rosas um Rivera og fylgismenn hans, sem klæddust rauðu,
Hinir rauðklæddu urðu að Colorado-flokknum með höfuðstöðvar
í Montevideo. Frakkar og Englendingar stóðu fyrst í stað að baki
Colorado-flokknum og síðar Brasilía.
Þegar þessum átökum lauk 1851 án þess að hrein úrslit
fengjust, var dreifbýlið í sárum, ríkið gjaldþrota og landsmenn
stóðu frammi fyrir því að glata sjálfstæði sínu.
Menntamenn vildu afnema stjórnmálaflokkana, sem höfðu dregið
landið niður í skítinn, en stríðsástandið hafði haft varanleg
áhrif á almenning og skipt honum í tvær fylkingar, Colorados eða
Blancos. Pólitískar væringar,
borgarastyrjaldir og afskipti Brasilíu- og Argentínumanna komu í veg
fyrir að landsmenn nýttu sér tækifæri til aukinnar útflutningsverzlunar
í kjölfar iðnvæðingarinnar í Evrópu.
Herinn tók völdin á áttunda áratugi 19. aldar.
Nútímavæðing
landsins 1880-1930.
Grimmd hersins og ágreiningur almennings drógu mjög úr stuðningi
við herstjórnina, þannig að Coloradoflokkurinn komst aftur til valda
árið 1890. Engu að síður
stuðlaði átak hersins til að koma á friði um stundar sakir í
dreifbýlinu á níunda áratugnum að hröðun efnahagsumbóta.
Þær fólust aðallega í því að girða lendur búgarða,
sameiginlegri beit sauðfjár og nautgripa og kynbótum.
Útflutningur ullar og þurrkaðs nautakjöts flýtti fyrir
lagningu járnbrauta og jók fjárfestingar Breta.
Montevideo nútímavæddist og innflytjendum fjölgaði.
Um aldamótin 1900 hafði íbúafjöldin þrettánfaldast frá því
að landið varð sjálfstætt (1830).
Þótt Íbúafjöldinn væri kominn í u.þ.b. eina miljón,
vantaði mikið á að straumur innflytjenda jafnaðist á við Argentínu.
Stöðugar væringar milli Colorado- og Blancosfylkinganna hamlaði
mjög nútímavæðingunni.
Kröfur
Blancoflokksins um meiri áhrif í stjórn landsins kveiktu elda
byltingarinnar 1897 undir forystu Aparicio Saravia.
Henni lauk með morði Juan Idiarte Borda, forseta
Coloradoflokksins, sem var ekki að undirlagi Blancomanna.
Spennan innanlands jókst og sterkur leiðtogi Coloradomanna, José
Batlle y Ordónez, var kosinn forseti 1903.
Árið eftir gerðu Blancomenn byltingu, sem stóð í átta mánuði
og kostaði gífurlegar fórnir áður en Saravia var drepinn.
Árið 1905 voru fyrstu almennu kosningarnar haldnar í landinu
í þrjátíu ár án verulegra kosningasvika og Coloradomenn voru
sigurvegarar.
Batlle,
hetja Coloradomanna, nýtti sér efnahagsframfarirnar, sem friðurinn
hafði í för með sér. Hann
stefndi að ríkisafskiptum af landbúnaðarframleiðslunni, samdrætti
í innflutningi, öflun erlends fjármagns og bættum lífskilyrðum
verkamanna. Samfara þessu
var stuðlað að bættri menntun og minni ághrifum katólsku
kirkjunnar. Lög um hjónaskilnaði
voru samþykkt, dauðarefsing var afnumin og réttarstaða
lausaleiksbarna var bætt.
Batlle
sat í tvö kjörtímabil (1903-07 og 1911-15).
Hann áttaði sig á því, að fyrirætlanir hans þurftu mun
lengri tíma og óttaðist að framtíðarforsetar landsins fylgdu ekki
fordæmi hans. Hann gerði
því breytingar á stjórnarskránni, sem afnámu embætti forsetans og
fólu margskipuðu ríkisráði, colegiado, framkvæmdavaldið. Þessar aðgerðir klufu Coloradoflokkinn og endurvöktu
andstöðu Blancomanna. Í
fyrstu leynilegu kosningunum 1916 var þetta frumvarp fellt.
Áhrif Batlle voru samt næg til að bjarga hluta hugmyndarinnar
um ríkisráðið og komizt var að málamiðlun um skiptingu framkvæmdavaldsins
milli forsetans og ríkisráðs árið 1919.
Niðurstaðan 1916 sýndi glögglega, að landsmenn gátu ekki sætt
sig við umbótaáætlanir Battle.
Útkoman var ríkisstjórn, sem var íhaldsamari á öðrum sviðum
en félagslegum umbótum. Stuðlað
var að bættum lífskilyrðum með stuðningi við staðnaða
nautgriparæktina, sem þreifst vegna hás heimsmarkaðsverðs fyrir
1930.
Efnahagshrörnun
og herstjórnir 1930-73.
Að Batlle y Ordónez látnum 1929 tókst Gabriel Terra
(Colorado) að komast í forsetastól. Þegar heimskreppan skall meðfullum þunga á Úrúgvæ,
kenndi efnahagsstefnunni um. Blancoleiðtoginn
Luis Alberto de Herrera studdi Gabriel Terra í hallarbyltingu 31. marz
1933 og ríkisráðið var lagt niður og full völd forsetans voru
tryggð á ný. Eftirmaður
hans í embætti 1938-42 var Alfredo Baldomir hershöfðingi, mágur
Terra. Þeir beittu báðir
íhaldssömum aðgerðum gegn kreppunni.
Ríkið hafði afskipti af verkalýðsfélögum, frestaði félagslegum
umbótum og hélt dauðahaldi í brezka markaði fyrir kjötafurðir í
stað þess að þjóðnýta brezk fyrirtæki í landinu.
Í orði rak stjórnin frjálsan markaðsbúskap en á borði urðu
afskiptin á efnahagssviðinu meiri. Gjaldeyrisviðskipti urðu flókin, vatnsorkuver var byggt og
reynt var að draga úr atvinnuleysi og halda stuðingi fólksins með
því að ráða ríkisstarfsmenn eftir flokkslínum.
Fjöldi fólks flosnaði upp í dreifbýlinu og fluttist til
Montevideo. Gjaldeyrisskortur
vegna minnkandi útflutnings dró máttinn úr framleiðslugreinunum og
áherzla var lögð á iðnvæðingu Montevideo.
Mikið dró úr fæðingatíðni í landinu á þessum tíma.
Í
síðari heimsstyrjöldinni jókst útflutningur kjöts, ullar og húða
til Evrópulanda og skammvinnt velsældarskeið rann upp.
Lýðræðisflokkar landsins styrktust einnig á þessum tíma og
þeir beindu kröftum sínum að réttlátri skiptingu lands milli íbúanna.
Tomás Berreta úr Coloradoflokki Batlle, sem hann stofnaði
1919, var kosin forseti í kosningunum 1946.
Hann dó skyndilega og Luis Batlle Berres varaforseti, frændi
Battle, varð forseti. Í Kóreustríðinu
hækkaði verð ullar í BNA og Berres tókst að kaupa járnbrautirnar
af Bretum auk annarra þjónustufyrirtækja, vígja nýjar ríkisstofnanir,
auka iðnvæðingu, niðurgreiða landbúnaðarafurðir og lækka verð
matvæla. Honum tókst
einnig að útrýma atvinnuleysi um tíma.
Árið 1951 var stjórnarskránni breytt.
Forsetaembættið var lagt niður og við tók níu manna framkvæmdaráð
í samræmi við stefnu Batllista.
Á þessu blómaskeiði lýðræðis voru þjóðartekjur í Úrúgvæ
hæstar á mann í Latnesku-Ameríku.
Um
miðjan sjötta áratuginn lækkaði ullarverðið við lok Kóreustríðsins
og augljóst var, að sauðfjárræktin gæti ekki lengur staðið undir
þessum lífskilyrðum. Stjórnmálamenn
reyndu af öllum mætti að verða við kröfum kjósenda með því að
halda neyzlunni uppi með því að tæma gjaldeyrssjóði landsins, síðan
með erlendum lánum og gengisfellingu pesósins.
Efnahagnum hrakaði, verðbólgan var rúmlega 60%, félagsleg þjónusta
hrundi, iðnfyrirtæki fóru á Hausinn og fjöldi manns flutti úr
landi.
Blancoflokkurinn
komst til valda 1958 í fyrsta sinn síðan 1865 en tókst ekki að laga
ástandið, þótt hann sæti í tvö kjörtímabil.
Árið 1966 var gerð breyting á stjórnarskránni og embætti
forseta tekið upp á ný. Kosningarnar á þessu ári færðu Coloradoflokknum aftur völdin
en verðbólgan og framleiðslulægðin héldu landinu í heljargreipum.
Spennan í þjóðfélaginu jókst við blóðug átök lögreglu,
stúdenta og verkalýðsfélaga og hryðjuverk borgarskæruliðar
Tupamaros, sem börðust fyrir sósíalisma, juku enn á óreiðuna. Þegar lögreglunni tókst ekki að halda Tupamaros í
skefjum, var hernum beitt gegn þeim.
Tupamarosskæruliðarnir voru sigraðir og herinn tók völd
1973.
Herstjórnin
1973-85.
Herinn brást við með grimmd og nákvæmni, sem var nýnæmi
fyrir landsmenn. Á þessu
tímabili voru pólistískir fangar fleiri í Úrúgvæ en annars staðar
í heiminum. Mannréttindasamtök
mótmæltu fjölda ofbeldisverka, pyntingum, drápum og mannshvörfum.
Fangelsi, ritskoðun, afnámi borgaralegra réttinda og upplausn
verkalýðsfélaga var beitt til að ná stjórn á almenningi og neyða
hann til að fallast á nýja efnahagsstefnu.
Erlendar fjármálastofnanir voru laðaðar til viðskipta með háum
vaxtaboðum, iðnjöfrar og stórbændur voru hvattir til að taka lán
til nútímavæðingar, launum var haldið niðri og verkföll voru bönnuð.
Ríkisstjórnin lét byggja vegi og veitur. Launin lækkuðu stöðugt og mörg fyrirtæki urðu gjaldþrota
vegna innflutningssamkeppni en engu að síður varð talsverður árangur
í útflutningsgeiranum, byggingariðnaði og endurreistn Montevideo sem
fjármálamiðstöðvar landsins. Árið
1980 ákvað herinn að efna til kosninga um breytingar á stjórnarskránni,
sem tryggðu honum völdin í landinu til frambúðar.
Þrátt fyrir að fjölmiðlar væru undir stjórn hersins og
andstöðuöflum væri haldið í skefjum, felldu kjósendur nýju stjórnarskrána.
Þessar
kosningar kipptu undirstöðunum undan lögmæti herstjórnarinnar og
efnahagsstefna hennar beið skipbrot 1982, þegar dregið var verulega
úr lánum til latnesk-amerískra ríkja vegna stríðsins um
Falklandseyjar og hruns efnahagslífsins í Argentínu, sem var nátengt
Úrúgvæ. Stjórnin átti
engra annarra kosta völ en að láta gengið falla.
Skuldir ríkisins, fyrirtækja og stórbýla hækkuðu gífurlega.
Á þessu stigi varð herinn að snúa sér til stjórnmálamanna
og semja um almennar kosningar árið 1984.
Borgaraleg
stjórn.
Julio María Sanguinetti, frambjóðandi Colorado-Batllista, var
kosinn forseti 1984. Honum
tókst að koma á fullu lýðræði og endurreisti mannréttindi.
Hann veitti öllum yfirmönnum í hernum uppgjöf saka til að ná
markmiðum sínum, þótt almenningur krefðist réttarhalda yfir þeim.
Forsetinn glataði trausti almennings og verkamenn efndu til
verkfalls til að ná aftur fyrri kaupmætti launa.
Erlendar skuldir landsins námu í kringum 5 miljöðrum US$ og
Íbúafjöldinn var um 3 miljónir.
Sanguinetti vildi ekki hefja neinar aðgerðir í efnahagsmálum,
sem fælu í sér mikla áhættu. Lögin
um sakaruppgjöf stóðu af sér þjóðaratkvæðagreiðslu 1989 en
Coloradoflokkurinn missti stjórnartaumana til Blancoflokksins í nóvember
sama ár. Þá var luis
Alberto Lacalle kosinn forseti. |
