|
Landslag
og lega. Gamla
borgin nær yfir 23 km² svæði. Núverandi
borg er 254 km² beggja vegna Bosporussunds og Marmarahafs.
Upprunalega borgin á nesinu stendur á sjö hæðum, sem skýrir
nafnið, sem Konstantín mikli gaf henni, Nýja-Róm.
Sex þeirra eru hlutar af löngum hryggjum ofan Gullna hornsins
og hin sjöunda stendur stök á suðvesturhorni nessins.
Margar moskur eru við rætur þeirra auk annarra sögulegra
bygginga, sem UNESCO bætti á verndunarlista sinn 1985.
Samkvæmt
gamalli hefð er sjórinn, sem liggur að borginni, kallaður „höfin
þrjú”, Gullna hornið, Bosporus og Marmarahaf.
Gullna hornið er djúpur neðansjávardalur, u.þ.b. 7 km
langur. Fornum íbúum
borgarinnar fannst það líta út eins og dádýrahorn en nútímatyrkir
kalla það Halic (Skurðinn). Bosporus
(Bogazici) er sundið, sem tengir Svartahaf (Kara Deniz) og Miðjarðarhaf
(Ak Deniz) um Marmarahaf (Marmana Deniz) og Dardanellasundin.
Hið mjóa Gullna horn skilur gömlu borgina Stamboul í suðri
frá nýju borginni Beyoglu í norðri.
Breiðara Bosporussundið skilur Evrópuhluta Istanbul frá
hverfunum Asíumegin, Üsküdar og Kadiköy. Stórárnar í Rússlandi og Mið-Evrópu renna til
Svartahafs og gera það að verkum, að saltmagn er minna en í Miðjarðarhafi.
Sjór úr Svartahafi streymir á yfirborði til Miðjarðarhafs
en saltari og hlýrri sjór úr Miðjarðarhafi streymir með botni inn
í Svartahaf.
Loftslag.
Poyraz heitir ríkjandi norðausturvindur frá Svartahafi.
Stundum lætur hann undan á veturna og hleypir karayel (svörtu
slæðunni), íslköldum vindi frá Balkanlöndunum að.
Þá geta Gullna hornið og jafnvel Bosporus lagzt í klakabönd.
Suðvestanvindurinn Iodos getur ýft Marmarahafið talsvert, þegar
hann nær sér upp.
Borgarmyndin.
Borgin hefur orðið fyrir alls konar hremmingum í gegnum tíðina.
Eldar hafa geisað, jarðskjálftar hafa skekið hana, uppreisnir
og innrásir hafa skilið eftir sig spor.
Heimildir geta um rúmlega 60 stórbruna og enn þá sjást merki
slíkra atburða í gömlu borginni. Frá tímum Konstantíns mikla hafa a.m.k. 50 stórskjálftar
og margir minni riðið yfir. Hægfara
uppbygging brunninna hverfa og umbætur í gatnagerð sjást þar sem
eru komnar breiðar götur í stað þröngra og skuggalegra gatna.
Engu að síður stendur fjöldi niðurníddra, gamalla húsa við
þrönga moldarstíga.
Stamboul er enn þá umgirt
borgarmúrum. Jarðvegsgarðarnir
milli nessins og meginlandsins stóðust allar árásir nema fallbyssur
Mehmeds II Osmanasoldáns árið 1453.
Staðurinn, þar sem hann brauzt í gegn hefur verið kallaður
Fallbyssuhliðið (Top Kapisi) síðan.
Garðarnir eru tæplega 7½ km að lengd með tveimur röðum
varnargarða. Hin innri var
byggð árið 413 og hin ytri 447 og utan hennar er síkisgröf.
Innri varnirnar eru u.þ.b. 9 m háar og 5 m breiðar með turnum
með 60 m millibili. Tala þessara turna var upphaflega 92 og eftir standa 56.
Múrarnir meðfram sjónum voru byggðir árið 439 en nú standa
aðeins stubbar eftir af þeim við Gullna hornið.
Þeir voru búnir 110 turnum og 14 hliðum, þegar byggingu var
lokið. Múrarnir við
Marmarahafið milli Seragliohöfða og jarðvegsgarðanna (8,3 km) voru
búnir 188 turnum, sem voru ekki nema u.þ.b. 6 m háir, því að
straumarinir í Marmarahafinu veittu líka vörn gegn landgöngu óvina.
Mestur hluti þessara múra stendur enn þá.
Hæðirnar
sjö innan varnarmannvirkjanna standa enn þá með bröttum hlíðum en
ofantil hafa þær flatzt út í tímans rás.
Landfræðingar hafa gefið þeim númer frá enda nessins meðfram
Gullna horninu í átt til enda jarðvegsgarðsins, þar sem hann endar
við Marmarahafið og síðasta staka hæðin stendur
Galata-
og Atatürkbrýrnar yfir Gullna hornið til Beyoglu.
Miðhluti þeirra er reistur á hverri nóttu skömmu fyrir
dagrenningu til að hleypa skipaumferð í gegn.
Strandlengja Gullna hornsins er þakin bryggum, vöruhúsum,
verksmiðjum og inn á milli eru sögulegar rústir.
Ferjur eru stöðugt á ferðinni yfir sundið.
Evrópumegin leggja þær af stað frá bryggjum undir Galatabrúnni.
Fyrsta Bosporusbrúin, sem var opnuð árið 1973 (rúmlega 1 km)
og brú númer tvö árið 1988 (svipuð lengd), eru meðal lengstu
hengibrúa heims.
Beyogluhverfið,
sem er kallað „nútíma Istanbul”, en enn þá erlendi hlutinn í
hugum íbúanna eins og hefur verið allt frá 10. öld.
Styrjaldir og eldsvoðar hafa aðeins skilið eftir nokkur
mannvirki, sem voru byggð fyrir 19. öld.
Aðkoman
frá Gullna horninu er brött og nota verður togbrautir milli
Galatastrarndar og Pera. Uppi
á hæðunum eru stóru hótelin og veitingastaðirnir, ferðaskrifstofur,
leikhús, óperan, skrifstofur konsúla og opinberar stofnanir svo
eitthvað sé nefnt.
Allt
frá 10. öld réðu erlendir kaupmenn, einkum frá Genúa, lögum og
lofum í Galata. Þeir nutu
sérstakra réttinda innan varnargarða sinna.
Eftir að Ottomanar tóku völdin árið 1453 var öllum útlendingum,
sem voru ekki ríkisborgarar, komið fyrir í þessu hverfi. Umhverfis glæsileg sendiráð voru múrar og innan þeirra
kirkjur, skólar og sjúkrahús fyrir hvert fyrir sig.
Galata varð brátt fullbyggt og byggðin færðist smám saman
upp hlíðarnar og upp á Peraflötina.
Öldum saman urðu útlendingar, sem vildu heimsækja Stamboul, að
vera í fylgd hermanns soldánsins.
Býzönsk
byggingarlist.
Ekkert stendur eftir af Býzantíum, sem Konstantín mikli
valdi sem byggingarstað Nýju-Rómar, sem lítið er eftir af. Konstantínsúlan (Brennda súlan; Cemberlitas) úr porfýrflekum
stendur enn þá við Nûruosmanmoskuna.
Að öðru leyti er ekki hægt að færa sönnur á, að aðrar
byggingar standi frá sama tíma. Hann
lauk byggingu leiksviðs, sem Septimus Severus hafði látið gera upp,
og eftirmenn hans létu endurnýja og stækka allt fram á 5. öld.
Hið eina, sem stendur eftir af því eru bogadregnir endar þess
með þremur súlum í miðjunni, einsteinungi frá Egyptalandi, sem
Teodosius I, Rómarkeisari, lét reisa, steinsúla frá tíma Konstantíns
VII Porphyrogentius (905-59) og Delfísúlan, steinsnákar, sem liðast
upp á við og enduðu í hausum þeirra.
Síðastnefnda súlan er nú hausalaus en hana byggðu Grikkir
eftir að hafa unnið sigur á Persum árið 479 f.Kr. í orrustunni við
Plataea.
Fátt
stendur eftir af fjölda súlna, sem prýddu Konstantínópel fyrrum.
Í Cerrahpasahverfinu stendur pallur súlu Arcadius keisara, sem
ríkti á árunum 383-408, súla Marcians keisara, sem ríkti 450-57,
Meyjarsúlan í Fatihhverfinu og í garði Topkapihallarinnar stendur
alheil korinsk súla, sem talin er vera frá tíma Kládíus II Gothicus
(268-70).
Tveggja
hæða vatnsstokkur úr kalksteini frá tíma Valens keisara (366)
stendur milli þriðju og fjórðu hæðar. Nokkrir hinna geysistóru, opnu vatnsgeyma Býzantíumtímans
eru notaðir fyrir útimarkaði. Rúmlega
80 lokaðir vatnsgeymar standa enn þá.
Einn þeirra hýsir einhverja leyndardómsfyllstu og fegurstu
byggingu Istanbul, Neðanjarðarhöllina (Yerebatan Sarayi) í grennd við
Hagia Sophia. Þar standa
336 súlur í kyrru vatni og teygjast upp í þakhvelfinguna.
Gullna
hliðið er sigurbogi frá því um 390.
Hann var byggður inni í varnarmannvirkjum Teodosius II nærri mótum
jarðvegsgarðanna og strandmúranna.
Marmaraklæddir sökklar tveggja turna hans standa heilir og á
milli þeirra standa þrír bogar prýddir súlum.
Einu
velvarðveittu minjar byzanskrar byggingarlistar eru útveggir þriggja
hæða, hornréttrar kalk- og múrsteinsbyggingar, sem er prýdd
munstrum og línum. Þessi
bygging er frá því um 1300 og er kölluð Konstantínshöllin (Tekfur
Sarayi). Hún er tengd jarðvegsgarðinum
skammt frá Gullna horninu.
Stærsti
arfurinn frá keisaratímanum eru 25 byzantískar kirkjur, sem eru
margar hverjar enn þá í notkun sem moskur.
*Haiga Sophia er stærst þeirra og talin meðal merkustu
bygginga heims. Nafn hennar
þýðir „guðleg vizka”. Í
næsta nágrenni er St. Irene, sem var helguð guðlegum friði og er
jafngömul. Margir sagnfræðingar
telja hvelfingu Haiga Sophia, 31,8 m í þvermál, hina fegurstu í
heimi. Sagnir herma, að hún
hafi deilt klerkum með St. Irene og Konstantín mikli hafi látið
reisa hana árið 325 á rústum heiðins hofs.
Konstans keisari lét stækka hana og Teodosius keisari lét
endurbyggja hana eftir bruna árið 415.
Kirkjan eyðilagðist í öðrum bruna í Nikauppreisninni 532 og
Justinian lét endurbyggja hana. Kirkjan,
sem nú stendur, er að mestu leyti frá þessum tíma en árið 559
hrundi hvelfing hennar í jarðskjálfta og var endurbyggð í minni
mynd en áður auk þess, að kirkjan var styrkt verulega að utan.
Um miðja 14. öld var hún endurnýjuð og árið 1453 var henni
breytt í mosku með minarettum og stór ljósahjálmur var settur í
hana. Árið 1935 var henni
breytt í safn. Á veggjum
hennar hanga enn þá skildir með múslamskri skrautskrift.
*Kirkja
SS Sergius og Bacchus
var byggð í tíð Justinians keisara 527-36 vegna áheits.
Þessir tveir hermannadýrlingar birtust Anastasiusi I keisara
til að tala máli Justinians, sem hafði verið dæmdur til dauða
fyrir samsæri. Kirkjan var
byggð með átthyrndri hvelfingu inni í ferningi með súlum og setpöllum
í býzönskum stíl. Hún
er líka kölluð Küçük Ayasofya (Litla-Sophia) og er líklega
fyrirmynd Justinians að endurbyggingu Haiga Sophia.
Kirkja hl. Bjargvætts í Chora (nú Karimoskan) er nærri
Adrianoplehliðinu. Hún
var endurbyggð á 11. öld og endursköpuð á hinni 14. Nú er hún
safn, sem er rómað fyrir 14. aldar mósaík, marmara og freskur.
Yfir aðaldyrunum er höfuð Krists með áletruninni „Land
hinna lifandi”. Þegar
henni var breytt í mosku var settur upp lokaður gangur frá
innganginum að miðkirkjunni, súlnagöng og minarettur.
Kaupmenn
frá Genúa létu reisa stóra turninn, sem gnæfir yfir Galatahverfinu,
árið 1349 sem varðturn og styrkingu varnarmúra sinna.
Tyrkneskar minjar.
Þegar Konstantínópel varð tyrknesk, reistu Tyrkir hvelfingar
og minarettur á hæðahryggjunum og breyttu þannig einkennum
borgarinnar. Þeim var líkt
farið og Grikkjum, Rómverjum og Býsönum, því að þeir eyddu
geysilegum fjármunum og orku í fegrun hennar. Ottomanarnir,
sem ríktu frá 1300 til 1922, stóðu í stöðugri uppbyggingu frá
upphafi til enda. Tilkomumestu moskurnar létu þeir reisa á tímabilinu frá
miðri 15. til miðrar 16. aldar og beztu arkitektarnir, sem önnuðust
verkin, hétu Sinan. Þeir
voru Atik Sinan eldri, Sinan frá Balikesir og Mimar Koca Sinan.
Byggingarstíllinn bar vott um mikil persnesk áhrif frá
Selsugum, sem voru fyrrum húsbændur Ottomana, en einnig blöndu af
hellenskum og býsönskum hefðum borgarinnar.
Meistaraverk Mimar Koca Sinans og grafstæði hans er Süleymanmoskan
(1550-57), sem sýnir ljóslega, að Haiga Sophia hafði mikil áhrif á
hann. Þessi bygging er einnig talin meðal merkustu bygginga
heims. Bláa moskan er frægasta moskan í Istanbul.
Hún er frá tímum Ahmed I, Ottomanasoldáns 1603-17.
Hana prýða 6 minarettur í stað hinna hefðbundnu 4.
Moskur,
sem voru byggðar á 18. öld og síðar bera vott um skaðleg áhrif
evrópskra arkitekta og húsameistara, sem blönduðu barok og íslamskri
byggingarlist, s.s. í Trúarmoskunni, sem var endurbyggð á árunum
1767-71. Nýklassískrar
byggingarlistar gætir í Dolmabachçemoskunni frá 1853, þar sem nú
er safn sjóhersins.
Stóru
moskurnar voru byggðar með stoðbyggingum, s.s. kóranskólum
(medrese), baðhúsum (hamam) til þvotta, gistihúsum og eldhúsum
fyrir fátæklinga (imaret) eða grafhýsum fyrir konungborið fólk og
aðra mektarmenn.
Það
eru rúmlega 400 gosbrunnar í borginni.
Í sumum seitlar vatnið út úr veggskotum og aðrir eru prýddir
súlnaskálum. Ahmed II
soldán lét byggja hinn fegursta árið 1728 bak við Haiga Sophia.
Hann er ferhyrndur með marmaraveggjum og bronzgrindur, blanda
tyrkneskrar og rokoko byggingarlistar.
Topkapihöllin,
umlukt varnarmúrum, er á höfðanum norðan Haiga Sofia.
Bygging hennar hófst árið 1462 á dögum Mehmeds II og var bústaður
soldánanna fram á 19. öld. Þar
fóru erlendir sendiherrar um keisarahliðið (Bab-i-Hümayun) til að
afhenda trúnaðarbréf sín. Höllin
er að mestu samsett úr litlum byggingum umhverfis þrjá garða.
Aðalbyggingarnar eru Cinili laufskálinn (1472), áheyrnarsalurinn
(Arzodasi), Hirkaserif (helgiskrín Múhameðs spámanns) og hinn fagri
Bagdad laufskáli, sem reistur var til minningar um hernám Bagdad 1638.
Höllin hýsir alla dýrgripi soldánanna, handrit, postulínsvörur,
vopn og fatnað. Eftir að
soldánarnir hættu að búa í höllinni byggðu þeir hallir við
Bosporus, Beylerbeyhöllina (1865), skrautlega Dolmabahçehöllina
(1853), Ceraganhöllina (1874; brann 1910) og Yildizhöllina, sem var bústaður
Abdülhamids II, Ottomanasoldáns frá 1876-1909.
Basarinn
mikli (Kapli Carsi)
var stofnaður snemma á yfirráðskeiði Tyrkja með 4000 búðum
umhverfis vöruhús og dreifingarmiðstöðvar í miðjunni.
Þar hlutust oft skaðar af eldsvoðum og jarðskjálftum. Þarna iðar allt af lífi og kaupmenn reyna sitt ítrasta
til að öngla sér í peninga.
Fólkið.
Líkt og aðrar stórborgir heimsins, dregur Istanbul til sín fjölda
manns úr dreifbýlinu ár hvert. Flestir
þessara nýbúar hola sér niður í fátækrahverfunum (gecekondu =
byggt á einni nóttu), þar sem þeir hrófla upp kofum án allra þæginda.
Sumir vinna sem burðarmenn, sem rogast með þungar byrðar á
bakinu allan daginn fyrir lítinn afrakstur.
Fjöldi tyrkneskra múslima eykst stöðugt samtímis því, að
kristnum og gyðingum fækkar.
Iðnaður.
Istanbul er stærsta hafnarborg landsins og miðstöð iðnaðar. Aðalframleiðslan er vefnaðarvörur, hveiti, tóbak, sement
og gler. |
