|
 Amerískir indíánar skiptast í mikinn fjölda kynþátta og ættflokka, sem er haldið
aðgreindum frá inúítum og alautum.
Frumbyggjum
Vesturheims er oftast skipt í tvo flokka. Hinn stærri þeirra er
amerísku indíánarnir, sem eru síðan greindir eftir búsetu í hópa norður-,
mið- og suðuramerískra frumbyggja. Minni hópurinn er frumbyggjar
heimskautahéraðanna, inúítar, alautar meðtaldir.
Allir frumbyggjarnir eru af asískum uppruna og hafa haldið
asískum útlitseinkennum í mismunandi mæli. Búseta
þeirra á meginlöndum Norður- og Suður-Ameríku var nægilega
löng til að framkalla ákveðnar ytri- sem innri
líkamsbreytingar, sem
aðgreina þá á augljósan hátt. Greining Asíufólks og inúíta hefur
engu að síður verið talsvert óljós í Norðvestur-Alaska og
Norðaustur-Síberíu, þar sem samband þeirra hefur verið meira innbyrðis
en við aðra hópa sitt hvorum megin Beringssunds.
Engum hefur enn þá
tekizt að ákveða landnám frumbyggjanna nákvæmlega. Talið er, að þeir
hafi fært sig suður eftir Ameríku á ísöldinni fyrir 1.600.000-10.000
árum. Löngum var talið, að þeir hefðu tekið sér búsetu á síðasta
kuldaskeiði ísaldar, sem kennt er við Wisconsin, fyrir 35.000-20.000
árum. Nýlegri kenningar hafa fært upphaf landnámsins 60.000 ár aftur í
tímann. Fólksflutningarnir fóru um landbrúna, sem myndaðist við stækkun
jökla og lægri stöðu sjávar, þar sem Beringssundið skilur nú milli Asíu
og Norður-Ameríku.
Frumbyggjarnir
bjuggu yfir fornri verkþekkingu, sem tíðkaðist í Evrasíu og Afríku.
Þeir kunnu að nota eld, héldu hunda, notuðu margs konar steinverkfæri,
spjót, skutla, einfalda boga, kaðla, net og tágakörfur. Þeir beittu
mismunandi helgisiðum til lækninga og annarra þarfa. Þegar fyrstu hvítu
mennirnir birtust á sjónarsviðinu í upphafi 16. aldar voru
frumbyggjarnir þegar búsettir suður eftir allri Ameríku, þar sem þeir
höfðu þróað ýmiss konar menningarsamfélög og aðlagast margs konar
landfræðilegum aðstæðum.
Menningarsamfélög
nýja heimsins voru gjörólík því, sem gerðist í gamla heiminum, vegna
margra teinalda einangrunar. Þar var hvorki notað hjól né plógur en
leirgerð var algeng og þéttbýli og borgir þróuðust á hærra
menningarstigi en í gamla heiminum. Mörg samfélög nýja heimsins
byggðust á veiði og söfnun, þótt landbúnaður yrði meginundirstaða afkomu
þeirra síðar. Þar var mest ræktað af maís, baunum, ávöxtum og rætur (líkar
kartöflum). Samtímis ræktuðu Evrópumenn mikið af korni, s.s. hveiti,
byggi og hrísgrjónum.
Meginland Norður-Ameríku,
sem asíufólkið kaus til búsetu, skiptist í grófum dráttum í þrjár
landfræðiheildir. Vestast eru há Cordillera-fjöllin, Appalachia-hálendið
og Piedmont í austri og Slétturnar miklu, allt frá Atlantshafi suður að
Mexíkóflóa. Vestur-Cordillera-fjöllin eru margir samsíða fjallgarðar
allt frá Alaska suður til Mið-Ameríku. Í Kanada og BNA eru stórar grasi-
og skógi vaxnar sléttur á milli þeirra auk Lægðarinnar miklu (Great
Basin) og eyðimarka Arizona og Nýja-Mexíkós, sem teygist inn í
Norðvestur-Mexíkó. Cordillera-fjöllin meðfram Kyrrahafinu aðskilja
mikinn fjölda lægða og hásléttna frá strandlengjunni. Allranyrzlu
hlutar Sléttnanna miklu á miðju meginlandinu eru við jaðar
heimskautssvæðanna, mýrlenda túndrusvæði vaxin barrtrjám líkt og í
Síberíu (taiga). Syðst liðast vatnasvæði Mississippi-fljótsins milli
tiltölulega þurrlendar hásléttna í vestri og lág- og votlendari sléttna
og hæðótts landslags í austri. Appalachia-hálendið og Piedmont eru
skóglendust í norðri og í suðri, þar sem eru nokkur hálendissvæði, sem
lækka að ströndum Atlantshafsins og Mexíkóflóa.
Þegar Evrópumenn
komu til skjalanna, voru u.þ.b. 240 ættbálkar indíána í Norður-Ameríku.
Mannfræðingar hafa auðveldað sér starfið með því að skilgreina færri
hópa úr þessum ættbálkum eftir menningarsvæðum og búsetu. Þessi
skilgreining nær til jaðars heimskautasvæðanna, Norðvesturstrandarinnar,
Kaliforníu, Vesturhásléttunnar, vesturhluta Lægðarinnar miklu,
suðvesturhlutans, sléttnanna, austurskógasvæðanna og suðausturhlutans.
Landfræðileg
skipting
Talsverður útlitsmunur er á hinum mismunandi ættbálkum, þótt þeir séu
allir af mongólskum uppruna. Sameiginleg útlitseinkenni eru aðallega
gróft, óliðað og svart hár, rauðbrúnn húðlitur, dökk augu og lítill
hárvöxtur á bol líkamans. Kinnbeinin eru framstandandi og andlit fremur
stór. Höfuðmál, neflag og líkamsstærð eru afar mismunandi.
Sameiginleg
útlitseinkenni eru vafalaust mongólsk en erfiðara er að meta afbrigðin.
Nokkrir fræðimenn eru þeirrar skoðunar, að fyrstu frumbyggjarnir hafi
verið af mongóskum uppruna og þeir hafi aðlagast nýju umhverfi og
breytzt. Aðrir telja, að fólk af mismunandi uppruna hafi sezt að á
meginlandinu. Sumt hafi blandazt en annað haldið upprunalegum einkennum
sínum.
Frá sjónarmiði
fornfræðinnar voru indíánar að mestu langhöfðar með mun færri mongólsk
einkenni. Þetta fólk var lág- og velvaxið, margt með mongólsk einkenni
en sumt af óvissum uppruna með nokkur einkenni hvítra manna líkt og
ainu-fólkið í Japan.
Nákvæmar rannsóknir
á dreifingu blóðflokka meðal amerísku indíánanna og erfðafræðilegar
rannsóknir gætu leitt til lausnar gátunnar um uppruna þeirra. Þegar er
ljóst, að blóðflokkur B er afar sjaldgæfur meðal frumbyggjanna, þótt
hann sé algengur meðal asískra mongóla og flokkur A finnst helzt meðal
indíána Norður-Ameríku.
Nútímaerfðagreining
ætti að geta leyst úr gátum varðandi vansköpun, náttúruval, blöndun og
óreglulega genadreifingu. Taldar eru líkur á, að hröð breyting hafi
getað orðið meðal fámennra hópa frumbyggjar í Nýja heiminum og þannig
megi skýra fjölbreytnina.
Tungumálin.
Áætlanir um fjölda frumbyggjar eru byggðar á upplýsingum frá
landkönnuðum, kaupmönnum, trúboðum og fleirum. Þær eru vægast sagt
óáreiðanlegar. Það var þegar of seint að reyna að beita talningu, því
mikill fjöldi þeirra féll fyrir vopnum Evrópumanna og sjúkdómum, sem
þeir fluttu með sér.
Bandaríski
mannfræðingurinn Alfred Louis Kröber áætlaði frumbyggjafjöldann norðan
núverandi landamæra Mexíkós 1.150.000. Hann flokkaði íbúana eftir
vistsvæðum fremur en landfræðilega. Hann raðaði svæðunum eftir
íbúafjölda á ferkílómetra: Kalifornía 43,4, Kyrrahafsströndin
norðvestanverð 28,3, Bandaríkin suðvestanverð 10,7, svæðið við ármót
Kólumbía- og Fraseránna 7,15, austurhlutinn 6,95, strönd
heimskautssvæðisins 2,47 og norðurhlutinn 1,35. Ræktanleg svæði í
austur- og suðvesturhlutunum voru líka þéttbýl (405.000) en Kröber taldi,
að ströndin við Kyrrahafið, frá Beringssundi til Kaliforníu, væri
þéttbýlli vegna fiskveiðanna. Hann áætlaði, að þar hefðu búið 25,2 á
hverjum ferkílómetra en aðeins 10,1 á ræktunarsvæðunum. Ótalin svæði
norðan Mexíkós fengu töluna 2,2. Áætlaður fjöldi frumbyggjar í Mexíkó
og Mið-Ameríku var 5 miljónir og 25 miljónir í allri Ameríku. Þessar
tölur eru allar byggðar á mjög ótraustum heimildum.
Helztu einkenni
tungumála amerísku indíánanna eru fjölbreytileiki þeirra. Þau voru
rakin til rúmlega 60 málastofna, sem greindust í rúmlega 500 tungur.
Síðari tíma málvísindamenn fækkuðu síðan upprunastofnunum. Bandaríski
málvísindamaðurinn Edward Sapir byggði á 6 málastofnum í Norður-Ameríku
með heimskautasvæðunum (inúítar-alautar, algonquia-Wakashan, na-dené,
penutia, hokan-Siouan og aztek-tanoa). Engar rannsóknir benda til
nokkurs skyldleika tungumála Gamla heimsins og þessara frumbyggjatungna.
Því má álykta, að þjóðflutningar frumbyggjanna hafi hafizt fyrir svo
löngu, að allur skyldleiki við tungumál Gamla heimsins hafi horfið.
Menningarsvæði
Jaðar heimskautssvæðisins frá Alaska til Labrador var fábýll
frá upphafi. Mismunandi ættbálkar, algonquia-mælandi í austri og
Athabasca-mælandi í vestri, voru veiðimenn og safnarar, sem bjuggu á
takmörkuðum svæðum í einföldum samfélögum. Stærstu samfélögin
voru að mestu stórfjölskyldur.
Norðvesturströndin.
Ættbálkarnir á þessum slóðum byggðu afkomu sína að langmestu leyti á
laxveiði auk ýmisum sjávarafla (fiski, sæspendýrum og skelfiski),
fuglakjöti og eggjum og ætum plöntum og rótum. Þeir nýttu einnig skógana til
byggingar híbýla og eintrjáninga og ull fjallageitna til fatagerðar og í
ullarteppi. Gnægð þessara náttúruauðlinda, sem voru mikið nýttar að
áliti Kröbers, gerðu það að verkum, að Norðvesturströndin var mun
þéttbýlli en önnur svæði norðan Mexíkós. Samfélögin, sem byggðust
aðallega á litlum þorpum fremur en stórum ættbálkum, voru tiltölulega
velskipulögð og mikið bar á stéttaskiptingu.
Kalifornía.
Allt frá upphafi til komu Evrópumanna bjó fjöldi ættbálka, sem töluðu
mismunandi tungur, á Kaliforníusvæðinu. Þar voru
víða allt að 500 manna ættbálkar með eigin tungumál í nábýli við aðra,
sem töluðu önnur mál, og þeir virðast að mestu hafa búið í sátt og
samlyndi. Landslagið á þessum slóðum, fjallgarðar og dalir, hefur
myndar náttúruleg mörk milli margra þessara hópa. Enda þótt þeir töluðu
margar tungur og byggju í ólíkum samfélögum, virðast siðir þeirra ekki
hafa verið svo ólíkir. Ræktun og landbúnaður var ekki fýsilegur annars
staðar en meðfram Colorado-ánni og meðfram ströndinni var akarn nýtt til
nokkurs konar hveitigerðar í miklum mæli og var undirstöðufæða. Annars
staðar stunduðu ættbálkarnir fisk- og dýraveiðar.
Háslétturnar.
Mörk norðurhásléttunnar eru Klettafjöll, ströndin og Cascade-fjallgarðarnir.
Þarna er og voru hæðótt og skóglaus
svæði, þéttvaxin skógasvæði og snævi þakin fjöll. Vegna
vatnasviða stóránna tveggja, Columbia og Fraser,
byggðu flest samfélaganna þar afkomu sína aðallega á laxveiði, þótt
fólkið veiddi einnig aðrar fisktegundir, dýr og safnaði jurtum og rótum.
Veraldleg afkoma þessara ættbálka var hófleg en pólitísk
umsýsla var stundum áberandi. Meginmiðstöðvar þeirra voru þorpin
en háleitari hugmyndir um stærri samfélög og
sameiningu leiddu stundum til myndunar ríkisstjórna með stéttum
ráðamanna, höfðingjaveldis og jafnvel bandalaga.
Lægðin mikla
er mikil um sig í fylkjunum Nevada og Utah. Hún kann að hafa verið
frjósöm eftir að ísa ísaldarinnar leysti en er nú þurr og gróðursnauð.
Áður en Evrópumenn komu til þessa svæðis skiptust shoshone-mælandi íbúar
þess í fjölda laustengdra fjölskyldueininga, sem lifði af fræjum villtra
jurta, smádýrum og skordýrum. Hver fjölskylda lifði hirðingjalífi
mestan hluta ársins og hitti aðrar svipaðar einingar skamman tíma ár
hvert til veiða og hátíðarhalda. Sumir hóparnir komust í kynni við
hesta á 18. og 19. öld, mynduðu hópa fjallaveiði- og stríðsmanna og tóku
upp marga siði sléttuindíána.
Suðvesturhlutinn,
sem nær yfir núverandi Arizöna og Nýja-Mexíkó og hluta utah, Colorado,
Texas og Mexíkó, var fyrrum vistsvæði indíána með fasta búsetu (landbúnaður),
veiðimanna og safnara. Þekktastur þessara ættbálka var Pueblofólkið frá
Zuni og Hopi í vesturhlutanum og Miklafljótsfólkið (Río Grande) í
austurhlutanum. Puebloindíánarnir byggðu einstök fjölbýlishús úr
múrsteini og þróuðu landbúnaðinn, listir og handverk. Forfeður þeirra
tóku sér búsetu þarna á fyrstu teinöld e.Kr. og kynntust siðum indíána í
Mexíkó. Athabasca- og Navajo-indíánar komu vafalítið frá norðuhéruðum
Kanada en náðu ekki til þessa svæðis fyrr en fyrir teinöld eða síðar.
Navajofólkið fékk hugmyndir frá Puebloindíánunum, einkum í tengslum við
vefnað, landbúnað og listir, en Apacheindíánarnir héldu sig að mestu við
veiðar og söfnun. Fáir Apachehópar tóku til við ræktun maís og annars
ætilegs úr jurtaríkinu.
Slétturnar.
Fram á síðari hluta 16.
aldar voru slétturnar strjálbýlar og langt var milli byggðra
bola. Í kringum aldamótin 1600 komust indíánarnir í
kynni við spænska hesta og hálfri annarri öld síðar voru
þeir nýttir um allar slétturnar. Þeir gjörbreyttu
veiðiaðferðum (vísundar) og juku afköst og afrakstur
veiðimannanna. Vísundaveiðarnar löðuðu að sér
landnema, sem fóru að setjast að á sléttunum. Þeir
héldu að frumbyggjarnir væru og hefðu verið hestahirðingjar
á þessum slóðum (Cheyenne, Arapaho og Dakoda/Sioux), en þeir
voru nýkomnir á þessar slóðir og áttu forfeður, sem stunduðu
landbúnað eða bjuggu í þorpum áður en Evrópumenn komu fram á
sjónarsviðið. Sléttuindíánarnir gerðu með sér
bandalög. Þeir bjuggu í þorpum í hefðbundnum
topptjöldum, stunduðu veiðar og hernað á hestum sínum.
Nútímafólk hefur þá aðallega í huga, þegar það heyrir minnst
á indíána.
Skógasvæðin í
austurhlutanum.
Ættbálkarnir í þessum landshluta, aðallega iroquoia- og
algonquia-mælandi, voru hálfhirðingjar, sem bjuggu í þorpum og ræktuðu
maís, baunir og rætur. Í skógunum fengu þeir nægt byggingarefni fyrir
tjöldin, langhús, sem voru hulin berki, og eintrjáninga. Þeir notuðu
húðir til fatagerðar og veiddu fisk. Í hverju þorpi bjuggu nokkur
hundruð indíána og sum slík samfélög skiptust í þéttari heildir
fjölskyldna. Flestir þessara ættbálka lögðu mikla áherzlu á heiður í
bardögum.
Suðausturhlutinn.
Frumbyggjar þessa landshluta, flestir muskoge-mælandi, stunduðu aðallega
landbúnað (maís, grasker, baunir, hirsi, tóbak o.fl.). Þeir söfnuðu
líka ávöxtum og hnetum og veiddu dádýr og vísunda. Byggðir þeirra voru
dreifðar og í miðju þorpanna var torg umkringt húsum til opinberra
athafna og trúariðkana. Byggðir ættbálkanna voru sjálfstæðar en bundust
stundum bandalögum, sem voru undir sameiginlegri stjórn ráðs með
fulltrúum þeirra (Creek og Choctaw). Slík bandalög voru ekki varanleg.
Stjórnsýslan og stjórnmálalíf voru tiltölulega vel þróuð en
efnahagslífið ekki. Lítið var um eignir og auðsöfnun og verzlun var
takmörkuð þar til Evrópumenn komu til sögunnar.
Fornöld.
Fyrstu heimildir um íbúa Norður-Ameríku eru fátæklegar og það er
ómögulegt að skilgreina menningu þeirra öðru vísi en að kalla þá
veiðimenn og safnara. Svo virðist sem fyrstu landnemarnir hafi komið
frá Beringsvæðinu frá Asíu, þegar ísaldarjökullinn færðist suður á
bóginn. Samtímis stækkun hans lækkaði í heimshöfunum, þannig að við
jaðar hans myndaðist túndra yfir Beringsund, sem gerði fólkinu kleift að
flytjast milli heimsálfanna á þurru landi. Fyrir 9000-10.000 árum fór
Beringsundið aftur undir sjó, þannig að ferðaleiðir forfeðra
frumbyggjanna lokuðust á ný.
Ameríka og Ástralía
voru síðustu svæði jarðar, sem voru aðgengileg forsögulegu fólki
um landbrýr og í Norður-Ameríku
varð það að aðlagast aðstæðum á heimskautssvæðinu. Að því loknu hófust
ferðir hópa þessa fólks suður á bóginn til Mackenzie-lægðarinnar og til
Mið-Ameríku, þar sem loftslag og vistkerfi voru mun hentugri til
búsetu. Síðar opnaðist íslaus leið um dal Yukonárinnar og enn síðar
(fyrir 8000-10.000 árum) var hægt að ferðast niður Liard- og Peace-árnar
milli fjallanna. Samtímis var líklega hægt að ferðast suður eftir
hlíðunum meðfram Kyrrahafinu. Leiða má líkur að
einhverjum fólksflutningum um Alauteyjar á síðari tímum.
Síðari tíma
menningarþróun.
Fyrstu athuganir menningar frumbyggjanna voru
unnar með kolvetnisgreiningu, sem benti til tímabilsins 8000-10.000 f.Kr.
Þá kom í ljós, að fornindíánar í vesturhlutanum, á Sléttunum miklu og
austurhluta Norður-Ameríku og eyðimerkurfólkið í fjallgörðum
Vesturlægðarinnar veiddu stóra bráð.
Veiðiaðferðir
fornindíána
voru líkar á mismunandi svæðum, þrátt fyrir mismunandi landfræðilegar
aðstæður. Þeir bjuggu í fjallaskörðum og dölum vesturhlutans, á
grassléttunum og í skógi vöxnum austurhlutanum. Veiðitæki þeirra úr
beini gefa til kynna, að þeir hafi lagt sér til munns útdauðar tegundir
dýra (drómedara, letidýr, tapíra, mammúta og hesta).
Á vatnasvæði
Vatnanna miklu á austurskógasvæðunum kunna þeir að hafa veitt útdauða
fílategund ásamt algengari tegundum elgja og dádýra, sem voru uppistaða
fæðu þeirra. Nokkur tóla þeirra úr beini og viði voru nýtt sem verkfæri
eða skraut. Þessir frumveiðimenn bjuggu í bráðabirgðaskýlum, því þeir
fluttu sig til í smáhópum í leit að bráð. Lítið er vitað um
líkamsbyggingu þeirra en líklega líktust þeir steinaldarfólkinu í Asíu,
sem var ólíkara mongólum en indíánar sögulegs tíma.
Elztu leifar
fornindíána finnast á veiðistlóðum þeirra, þar sem þeir felldu stærstu
spendýrin. Mest áberandi minjarnar á þessum slóðum eru spjótsoddar, sem
eru kenndir við Clovis í Nýju-Mexíkó, þar sem þeir voru fyrst
uppgötvaðir. Þeir eru úr tilhöggnum steini og lensulaga og einn þeirra
var á skafti úr fílabeini, líklega úr mammútstönn. Í Folsom í
Nýju-Mexíkó fundust bæði samtíma og yngri minjar
lensulaga odda, sem eru vandaðri að gerð en Clovis-oddarnir. Þar fundust
einnig beinaleifar vísundategundar, sem er útdauð (Bison antiquus). Á
Lindenmeier-svæðinu í Norðaustur-Colorado fannst fjölbreytt úrval af
sköfum, útskurðartólum og öðrum minjum. Minjarnar á Clovis-svæðunum eru
taldar 11.000 ára og Folsom-minjarnar 500-1000 árum yngri.
Eyðimerkurindíánar.
Á svæði í BNA milli Oregon og Norður-Mexíkó og Kyrrahafsstrandar að
austanverðum undirhlíðum Klettafjalla löguðu frumbyggjarnir að
þurrviðrasömum hálendisaðstæðum. Þarna var lítið um stóra bráð og
gróður var mikilvægur þáttur lífsafkomunnar, þannig að íbúar þessa
landshluta urðu að þróa verkfæri til að vinna úr honum.
Cochise-meinningin (nefnd eftir Cochise-sýslu í Suður-Arizona, þar sem
hún var uppgötvuð) þróaðist um langt árabil frá því fyrir 8000 árum f.Kr.
allt til sögulegra tíma.
Eyðimerkurfólkið
bjó í smáhópum hirðingja, sem færðu sig milli fæðusvæða. Það lagði sér
margs konar villibráð og jurtafæðu til munns og þróaði ræktunar- og
vinnslutækni. Kvarnarsteinar voru mikilvægir til mölunar korns villtra
jurta. Kunnustu bústaðir þessara indíána eru hellar og skýli úr steini
og helztu minjar eru tágakörfur, net, mottur, kaðlar, skinnfatnaður,
sandalar, trékylfur og trépálar. Þeir notuðu líka spjótvörpur fyrir
lítil harðviðarspjót með tinnu- og síðar hrafntinnuoddum. Þeir klufu
þessi vopn með steinverkfærum af mikilli kunnáttu og vandvirkni og þau
líkjast mjög sambærilegum vopnum frá steinöld.
Oddar kastvopnanna lýsa mikilli verkkunnáttu þjóðflokka og ættbálka á
öllu meginlandinu. Líklega voru hundar í för með Asíufólkinu,
sem settist að á eyðimerkursvæðunum í kringum 4000 f.Kr. en þá voru þeir
þegar orðnir húsdýr víða annars staðar í Norður-Ameríku.
Vestustu hlutar
N.-Ameríku.
Í fjölbreyttu landslagi Vestur-Kaliforníu var fjöldi ættbálka, sem nýttu
sér náttúruauðæfi svæðisins en ekkert þessara samfélaga byggði afkomu
sína á landbúnaði. Í suðureyðimörkinni lifði fólkið á fræjum og veiðum
smádýra. Það notaði grófgerð tinnuverkfæri, kvarnarsteina og síðar
örvaodda. Í fjalllendinu og á frjósamari svæðum beindist veiðin að
elgjum og dádýrum, fisks og fugla og þar safnaði fólkið líka akarni. Í
kringum 2000 f.Kr. höfðu menningaráhrif frá indíánum í norðri og þekking
á nýtingu náttúrunnar á þessu svæði fest íbúana í sessi. Ættbálkarnir á
ströndinni byggðu afkomu sína á fiskveiðum, veiðum sæspendýra og sumir
lifðu að mestu á skelfiski, þótt víðast væru flest framangreind dýr á
matseðlinum.
Á norðanverðri
vesturströndinni og í vesturhluta Brezku-Kólumbíu (Kanada) hafa fundizt
minjar um fyrstu? veiðisamfélögin (grófgerð vopn og verkfæri). Á
teinaldabilinu 9000-7000 f.Kr. virðast frumbyggjarnir hafa lagt
megináherzlu á veiðar. Í kringum 8000 f.Kr. varð laxveiði mikilvæg á
göngutímanum og bein virðast hafa verið notuð í auknum mæli sem verkfæri.
Þarna hafa fundizt beinmeitlar (burin) o.fl. Á mesta hlýskeiðinu eftir
ísöld, 3000-2000 f.Kr., tóku íbúar þurrlendra svæða, þar sem engin
vatnsföll voru, upp verkmenningu eyðimerkurfólksins lengra í suðri.
Annars staðar fór fólkið að veiða í ám og nýta sér lífverur á
fenjasvæðum eða auðæfi sjávar.
Á fyrstu teinöld
fyrir Krist var uppi svokölluð Marpole-menning á svæði Fraser-árinnar.
Henni svipaði mjög til menningarinnar, sem ríkti á norðvesturströndinni
og byggði á nýtingu hellugrjóts og verkfæra til trésmíða. Sambærileg
menning ríkti á austurskógasvæðunum og í norðvesturhluta Síberíu. Á
flestum svæðum norðvesturstrandar skortir áþreifanlegar heimildir um
menningu frumbyggjanna til u.þ.b. 1300 e.Kr.
Fornmenningin.
Austurhlutinn.
Þegar ísskjöldurinn fór að hörfa til norðurs fyrir u.þ.b. 10.000 árum
varð svalt og rakt loftslagið smám saman heitt og þurrt á Sléttunum
miklu og í Lægðinni miklu. Þetta olli mikilli breytingu á vistkerfum
þessara svæða. Háslétturnar voru að mestu óbyggðar um langan aldur, því
þar tóku breytingarnar lengri tíma. Vistkerfi annarra landshluta
breyttust einnig mikið í samræmi við breytt loftslag. Umskiptin í
menningarsamfélögum indíánanna voru hæg og sjást bezt á vopnum þeirra og
verkfærum. Lífshættirnir breyttust í blöndu veiða og söfnunar og fyrir
8000 árum fóru ættbálkar að aðlaga sig aðstæðum við árnar og sjóinn, þar
sem fiskur og annar afli bættist við matseðilinn úr jurtaríkinu.
Fornöldin er talin ná yfir tímabilið 8000-1500 f.Kr. Á þessu
tímabili þróuðust samfélögin og afkomuaðferðir og samtímis fór að gæta
aðgreiningar tungumála.
Hús frumbyggjanna
voru yfirleitt hringlaga með tréstoðum undir þaki og í veggjum. Þau voru
líklega þakin berki. Eldað var undir beru lofti í ílátum úr tré, berki
eða húðum og steikt og bakað í gryfjum. Fornir sorphaugar gefa allgóða
mynd af dýralífinu eftir ísöld. Veiðitæki, s.s. net, gildrur og gryfjur,
voru notuð ásamt spjótum og slöngvum. Önglar og netsökkur voru notaðar
og sums staðar fiskikistur. Fólkið borðaði skelfisk úr vötnum, ám og
sjó auk rota, berja, ávaxta og kartaflna (tuber). Langir listar yfir
lækningajurtir, sem fyrstu landnemarnir frá Evrópu skráðu, hafa
vafalítið átt við í fornöld.
Fjölbreytileg
verkfæri úr tinnu, s.s. oddvopn, hnífar, sköfur, gatarar, borar og
skaraxir eru einkennandi fyrir ákveðna landshluta og breytingarnar, sem
urðu í fornöld. Á síðari hluta fornaldar fóru menn að vanda meira til
verkfæra og tóla, m.a. með því að slípa þau og gera þau áferðarfallegri.
Þessi þróun varð samfara meiri viðskiptum milli
samfélaga. Dæmi um þau eru kopartól frá Michigan-Wisconsin-svæðinu, sem
fundust í núverandi Louisiana og Flórída. Einnig hafa fundizt skeljar
frá suðausturhlutanum á efra vatnasvæði Mississippi og við Vötnin miklu.
Þessar minjar gefa til kynna samgöngur á ám og vötnum.
Barrskógasvæðin (greni,
fura o.fl. teg.) milli Nýja-Englands og vesturstrandar Kanada og í
Mackenzie-dalnum mynduðust, þegar jöklar hörfuðu. Núverandi
útbreiðslusvæði skóganna þarna myndaðist fyrir u.þ.b. 4500 árum. Bæði
loftslag og skóglendi þessara svæða drógu úr landnámi, sem byggðist á
dýra- og fiskveiðum og lítillega á söfnun jurta og róta.
Á norðurhluta svæðis Vatnanna miklu þróaðist
svonefnd koparmenning, sem er merkileg vegna ýmissa tækja og tóla, sem
fólkið í lægð Superior-vatnsins gerði. Upphaf þessarar menningar má
rekja 5000 ár aftur í tímann og hún hélt velli í 2000 ár, sem var
síðfornöld á þessum slóðum. Tæki og vopn, einkum axir, skaraxir og
meitlar, gefa til kynna, að frumbyggjarnir hafi aðlagast aðstæðum í
skóglendinu. Sunnan Jamesflóa að Efri-St. Lawrence var tímaskeið fyrir
u.þ.b. 4000 árum kallað lárentíska norðurhjarafornöldin og allraaustast
sævarfornöldin. Þar var flögugrjót mótað í odda og hnífa, líkum
kopartólunum miklu vestar. Þessi þróun ásamt svipuðu menningarstigi íbúa
svæðanna staðfestir viðskipti milli þeirra. Út frá þessu er einfalt að
álykta, að fólkið hafi ferðast á Vötnunum miklu í eintrjáningum.
Meðfram suðurmörkum
mið- og austurskógabeltisins þróaðist sérstök og viðhafnarmikil
útfararmenning á teinöldinni 1500-500 f.Kr. Hún náði einnig til
líkbrennslu og við hana voru oft notuð rauð litarefni, eldfæri (járnkís
og tinna), koparnálar, alir og slípaðir steinar. Fyrstu merki um
leirkeragerð komu fram fyrir u.þ.b. 3000 árum og talið er, að þessa
þróun megi rekja til Norðaustur-Asíu og Norður-Alaska og Norðvestur-Kanada.
Ekki er ljóst, hvernig samgangi þjóðflokka á þessum slóðum við
skógarindíánana, hefur verið háttað.
Slétturnar miklu í
fornöld.
Á vestanverðum sléttunum fyrir 10.000-5000 árum voru indíánarnir hættir
að smíða skorna blaðodda. Margar aðrar gerðir þeirra hafa fundizt
(Plainview, Angostura, Milnesand, Agate-lægðin og Scottsbluff). Þær
voru í rauninni lítt frábrugðnar hinum upprunalegu örva- og spjótsoddum
og veiðimenningin tengd þeim er gjanan kölluð Plano. Helzta veiðidýrið
á þessum tíma var vísundurinn, því önnur stór bráð var útdauð.
Steinmenningin, sem
tendist Plano-veiðimönnunum, var keimlík í samfélagshópunum í langan
tíma, þegar lofslagið varð æ hlýrra fyrir 4000-5000 árum. Við þessi
hlýnandi skilyrði fluttist hluti fólksins norðar á síð-Plano-tímanum
(Saskatchewan og Alberta), elti grasbítana, og var komið alla leið
norður á túndrurnar í Norðvesturhéruðum Kanada við Grant, Dismal-vötnin
og Stórubjarnará. Sumir frumbyggjanna tóku stefnuna austur í
Mississippidalinn og að vestanverðum Vötnunum miklu. Mörg búsvæði þessa
fólks voru vænleg til veiði eins og beinaleifar vísunda og tóla til
veiði og verkunar húða sýna glögglega. Hreindýr voru aðalveiðidýrin á
túndrusvæðunum. Þar hafa fundizt kjöthnífar og myllusteinar.
Fyrstu ræktendur.
Suðvesturhlutinn.
Frumstæð ræktun hófst í Mexíkó á tímabilinu 6000-4000 f.Kr. og tveimur
teinöldum síðar hafði hún breiðzt norður í miðja álfuna. Höfuðáherzlan
var lögð á maís, en einnig var talsvert ræktað af graskerjum, ávöxtum,
pipar, baðmull og margs konar baunum. Á tímabilinu 2000-1000 f.Kr.
breiddist maísræktun út í suðvesturhluta núverandi BNA en aðrar tegundir
ekki fyrr en strax eftir Kirstsburð. Maísræktunin á þessu svæði hafði
ekki merkjanleg áhrif á menninguna og geymslur fyrir kornið, leirker og
hús með niðurgröfnum gólfum þekktust ekki fyrr en eftir Kristsburð.
Veggjagrindur og þakundirstöður þessara húsa voru úr timbri og veggir að
mestu gerðir úr tágum, sem leir var síðan klínt á. Smábyggðir fyrstu
pueblo-indíánanna (körfugerðarfólksins), sem bjuggu á fjórum hornum
suðvesturhlutans (norðvesturhluta Nýja-Mexíkós, Suðvestur-Kólóradó,
Suðaustur-Utah og Norðaustur-Arisóna) voru meðal fyrstu
landbúnaðarsamfélaga á þessum slóðum.
Ohio-dalurinn.
Adenamenningin var uppi í austanverðri Norður-Ameríku, um miðbik árdals
Ohio-árinnar í kringum 500 f.Kr., áður en ræktun maís kom til sögunnar.
Adena er búgarður í grennd við Chillichothe í Ohio, þar sem er stór
grafhaugur. Adena-indíánarnir voru veiðimenn og safnarar, sem voru
kveikjan að Hopewell-menningunni í árdölum Ohio og Illinois. Hopewell
er búgarður í Ohio. Hopewell-indíánarnir nýttu sér hið bezta úr
fornaldar-, Adena- og skógamenningunni auk þess, að þeir ræktuðu maís og
ávexti í litlum mæli. Blómaskeið þeirra var frá 100 f.Kr. til 200 e.Kr.
Ljóst er, að þeir byggðu samfélag sitt á velskipulögðum þorpum, þar sem
takmarkaður hópur einstaklinga annaðist umsjá og gæzlu umframbirgða.
Grafsiðir þeirra eru mest áberandi, þar sem þeir lögðu eitt eða fleiri
lík í grafhýsi, sem voru brennd og byggður haugur yfir. Minjar úr
slíkum haugum gefa til kynna, að Hopewell-indíánarnir hafi
átt
viðskipti við fjölda annarra ættbálka. Hrafntinna og tennur úr
grábjörnum komu frá Klettafjöllum, kopar frá svæðunum norðan Vatnanna
miklu og skeljar og aðrar vörur frá suðausturhlutanum (Mexíkóflóa).
Ýmsa muni og minjar frá Ohio-svæðinu má finna vítt og breitt um
austanverð BNA. Hopewell-indíánar tóku upp leirkeragerð að hætti
annarra ættbálka í Ohio-dalnum, sem hófu hana í kringum 1000 f.Kr., og
ættbálka í Illinois-dalnum, sem skreyttu leirmuni sína að sínum hætti
strax eftir Kristsburð. Þar sem lífsskilyrði voru lakari í austurhlutum
N.-Ameríku, ríkti skógamenningin, sem byggðist meira á söfnun en ræktun.
Augljós merki hafa
fundizt um menningarlega afturför á öldunum 200-700 í Norður- og Mið-BNA
í kjölfar framþróunar Hopewell-menningarinnar. Án þess að áreiðanlegar
niðurstöður hafi fengizt er talið að hún liggi í breyttum siðum og
athöfnum. Í suðurhlutanum urðu einnig breytingar í þessa átt, en þær
ollu ekki afturför.
Mississippidalurinn
og nærliggjandi skógasvæði.
Síðasta framfaraskeið frumbyggjanna í austanverðum BNA er kennt við
Mississippilægðina og aðalþverdali hennar. Landbúnaðarmenning þessa
svæðis einkenndist af framförum, líkt og meðal Pueblofólksins í
suðvesturhlutanum, í samanburði við austlægari landshluta á öldum
700-1200. Fyrst fór að bera á þessum framförum á svæðinu milli St Louis
og Vicksburg, sem byggðust á hugmyndum, trúarsiðum og verkmenningu í
Norður-Mexíkó auk staðbundinni þróun, sem leiddi til fastrar búsetu. Í
kringum árið 1000 stóðu stórar byggðir með smærri landbúnaðarþorp
umhverfis. Þetta tímabil einkennist af sérþekkingu í gerð leirmuna,
örvaodda, húsa og annarra nytjamuna. Áberandi þáttur í þessari menningu
er musterishaugurinn, þar sem opinberar byggingar stóðu. Ráðhús og hof
voru miðstöðvar hátíðlegra og stjórnmálalegra athafna. Þessir flötu
haugar stóðu við miðtorg byggðarinnar, sem var einnig miðpunktur
sameiginlegra athafna ættbálksins. Varanlegustu húsin voru byggð úr
staurum, tágum og leir og voru oftast ferhyrnd. Sums staðar voru byggð
stór og hringlaga beinahús, sem geymdu jarðneskar leifar hinna látnu,
þar til þær voru grafnar í stórum, helgum reitum eða undir gólfum
íbúðarhúsa. Stærð hátíðarsvæða ættbálkanna var á bilinu 4-40 hektarar.
Handverk indíánnanna byggðist á mottum og körfum úr tágum, fatnaði og
gerð margs konar íláta. Umframbirgðir fæðu voru geymdar í birgðagryfjum,
stórum körfum og jötum ofanjarðar.
Einn þáttur þessa
menningarstigs var gerð skrautlegra hátíðarbúninga og skrautgripa, sem
voru notaðir við velskipulagðar og hefðbundnar trúarhátíðir. Þær urðu
hluti af Mississippimenningunni og nokkrir staðir eru þekktir, þar sem
sérstakir munir tengdir þeim voru framleiddir. Meðal annarra nýjunga
voru virkismúrar úr jarðvegi og timbri í kringum þorpin. Þeir gefa til
kynna aukið vopnaskak milli ættbálkanna, sem hélt reyndar áfram allt
fram á sögulegan tíma, þegar bandalaga ættbálka fór að gæta. Þessi átök
byggðust aðallega á hefndum og frægðarfýsn en ekki landvinningum.
Skógamenningin
norðan og austan Mississippisvæðisins varð fyrir áhrifum frá henni.
Eftir árið 800 náði skógamenningin alla leið vestur í austurhlíðar
Klettafjalla, þar sem Pueblofólkið var að færa sig til austurs. Næstu
fjórar aldirnar döfnuðu þorpin í tengslum við framfarir í ræktun. Þá
bjuggu friðsamir hópar, skyldra og tendra ættbálka við aðalárnar og voru
kenndir við Sléttu-Mississippimenninguna. Hluta hennar má rekja til
austlægari Mississippimenningar, m.a. vegna fólksflutninga (omaha, ponca)
frá St Louis-svæðinu í kringum árið 1000.
Á aldabilinu
1500-1700 bjuggu apache- og comanche-indíánar á hásléttunum frá
Nýju-Mexíkó til Wyoming og í Austur-Oklahoma, Kansas og Nebraska. Þeir
notuðu hesta og stunduðu nokkra ræktun. Þar stóðu forsöguleg þorp
Sléttu-Mississippimenningarinnar (pawnee, arikara, mandan, hidatsa, crow
og wichita) fram á sögulegan tíma.
Þéttbýlisbændur í
suðvesturhlutanum.
Menning
anasazi-, mogollon- og hohokam-indíána.
Þetta menningarsvæði náði yfir Austur-Utah og Suður-Kólóradó og um
mestan hluta Nýju-Mexíkó og Arizona. Ræktunin var mismunandi eftir
loftslagi, sem gerði fólkinu á jaðarsvæðum þess erfitt fyrir. Síðustu
tvær teinaldirnar fyrir Kristburð kynntust indíánar Norður-Ameríku
ræktun maís og annarra nytjaplantna frá Mexíkó. Áhrifin frá Mexíkó ollu
líka þróun smáþorpa með hátíðahúsum, sorpgryfjum og leirmunagerð skömmu
fyrir Kristsburð í Suður-Arizona og Nýja-Mexíkó. Þessi þróun markaði
upphaf svipaðrar menningar mogollonfólksins í
miðvesturhluta fjallendis Nýju-Mexíkós og miðausturhluta Arizona og
hohokamfólksins í eyðimörk Gila-lægðarinnar í Suður-Arizona, sem varð að
byggja áveitur til ræktunarinnar. Mogollonfólkið stíflaði líka ár og
gerði áveitur, þótt úrkoma væri nægileg á slóðum þess. Anasazi- eða
pueblomenningin í suðvesturhlutanum byggðist einnig á þessum aðferðum.
Aldabilið 700-1200
var útþenslutími með fólksfjölgun og þróun varanlegra þorpa með margra
herbergja- og hæða byggingum. Á þessum tíma var loftslag hagstætt fyrir
ræktun og úrkoma nægileg í suðvesturhlutanum. Af þeim sökum urðu
talsverðir fólksflutningar frá Mið- og Vestur-Mexíkó til
Norðvestur-Mexíkós. Viðskipti og menningaráhrif bárust þaðan til
suðvesturhluta N.-Ameríku eins og sést við uppgröft minja frá þessu
skeiði (steyptar koparbjöllur, páfagaukar, leirmunir o.þ.h.).
Þorpa- og
ræktunarmenning anasazifólksins náði til Norðaustur-Arizona,
Suðvestur-Kóloradó og norðvesturhluta Nýja-Mexíkós í kringum árið 900.
Í kringum 1100 var þessi menning kominn til Jómfrúarárdalsins í
suðausturhluta Nevada og alla leið norður að Stóra-Saltvatni og
Norðvestur-Kólóradó, inn í Suðaustur-Kólóradó og upp eftir dölum Pecos-
og Kanadaánna í Nýja-Mexíkó. Á þessum tíma þróaðist starf presta í
tengslum við trúarhátíðir og athafnir. Fólksfjölgunin varð mest á
þéttbýlustu stöðunum, þar sem búsetan var stéttarskipt. Höfðingjar voru
jafnframt prestar, sem stóðu m.a. fyrir regndönsum. Íbúafjöldi þorpanna
var allt frá 300 til rúmlega 1000 manns.
Auknir þurrkar höfðu
áhrif á ræktunarmenningu anasazifólksins á tímabilinu 1100-1300 og
þéttbýli þeirra jókst í Norðaustur-Arizona, meðfram Rio Grande og þverám
hennar, og á Zuni-svæðinu í Norðaustur-Nýja-Mexíkó. Anasazifólkið hélt
ræktun sinni áfram með áveitum. Á tímabilinu 1300-1540 jókst mikilvægi
regndansins eins og sjá má á veggjateikningum og skreytingum á leirkerum.
Menning
mogollonfólksins var á fyrstu stigum á aldabilinu 200 f.Kr. til 700 e.Kr.
og byggðist á tiltölulega litlum þorpum jarðhýsa í grennd við stóra
hátíðabyggingu. Húsin voru byggð skipulagslaust og sorp safnaðist upp.
Eftir aldamótin 700 breiddust áhrif anasazimenningarinnar út og hennar
gætti í bland við upprunalega menningu mogollonfólksins á aldabilinu
900-1100. Eftir aldamótin 1200 yfirgaf mogollonfólkið festar byggðir
sínar í suðvesturhluta Nýja-Mexíkós vegna versnandi loftslagsskilyrða.
Rætur
hohokammenningarinnar lágu í aðalárdölum Suðaustur-Arizona. Samstarf
margra þorpa um áveitur gerðu allútbreidda ræktun mögulega. Þorpin voru
óskipulögð og fólkið bjó í hálfjarðhýsum meðfram ám og áveituskurðum.
Aðallandnám þess og menningarframþróun varð á aldabilinu 700-1200 og
næstu tvær aldirnar á eftir gætti áhrifa anasazi- og Mexíkómenningar
verulega. Þau komu aðallega fram í þéttingu víggirtra byggða með einnar
eða tveggja hæða fjölherbergjahúsum. Fá merki um viðskipti og áhrif frá
Norðvestur-Mexíkó hafa fundizt. Meðal afkomenda
hohokamfólksins eru ættkvíslar pima- og papagofólks.
Pueblomenningin.
Pueblofólkið og menning þess er beztþekkt og rannsökuð, þótt margt eigi
vafalaust eigi enn þá eftir að koma í ljós. Forfeður þessa folks byggðu
stórkostlegar hellabústaði, margra herbergja einbýli grafin inn í mjúk
jarðlög og úr sólþurrkuðum leirsteini. Afkomendurnir tala enn þá tungu,
sem var töluð áður en Spánverjar komu til skjalanna (kringum 1500).
Uppruni þessarar
menningar á 1. öld e.Kr. er óljós. Hefðbundið skipulag ofanjarðarhúsa
úr trésúlum, tágum og leir, byggðra í beinni eða sigðlaga línu, hélt
velli þar til sólþurrkaður múrsteinn tók við sem byggingarefni.
Ræktunin byggðist á nokkrum afbrigðum maís auk staðbundnu afbrigði af
langleggjaðri baðmullarjurt. Leirmunagerðin tók ekki miklum breytingum
í aldanna rás, helzt í þó í nýjum formum og skreytingum. Gerð íláta úr
tágum var óalgengari.
Árabilið 1050-1300
er kallað klassíska pueblotímabilið, sem einkenndist af klettahýsunum
(Mesa Verde, Chaco-gljúfrið og víðar). Byggð þéttist, þegar fólkið
innan svæðanna færði sig nær hvert öðru og byggði sér stærri bústaði.
Áherzla á val illaðgengilegra staða í klettagljúfrum til útgraftar
bústaða bendir til þess, að óvinveitt aðkomufólk hafi setzt að í
nágrenninu. Gleggstu merkin um framþróun koma fram í gerð leirmuna og
byggingarstíl. Einnar til fjögurra hæða bústaðir með þykkari og
burðarmeiri múrveggjum voru víða reistir og fjöldi herbergja var á milli
20 og 1000. Hvert hinna stóru húsa var í rauninni sérstakt þorp.
Gluggar og dyr voru þröngar og víðast voru jarðhæðir oplausar og
aðalinngangar voru um þak hosanna um tréstiga, sem mátti draga upp á
eftir sér. Hæðirnar voru inndregnar með veröndum, sem voru notaðar til
útiveru. Burðarmikil þökin voru byggð úr þykkum sperrum með þéttum
þverbitum og hrísi undir 15-20 sm lagi af sólþurrkuðum múrsteinum. Sums
staðar eru hálfniðurgrafnir hátíðarsalir allt að 25 m í þvermál (kiva).
Þegar leirkeragerðin náði sér bezt á strik, þróuðust staðbundin sérkenni
(Chaco-gljúfrið, Mesa Verde, Kayenta o.fl.), sem eru auðgreinanleg. Þá
komu fram marglitar leirmunaskreytingar í stað svart- eða rauðhvítra.
Baðmullarteppi og töskur voru ofnar og júkkutrefjum var bætt í vefnaðinn
(mottur o.fl.). Hlýjir kuflar úr fjöðrum voru notaðir í köldu veðri.
Pueblotímabilinu
lauk, þegar íbúar klettabústaðanna og stóru fjölbýlishúsanna hurfu á
brott. Meðal ástæðna þess kann að vera framrás atabaskahirðingjanna (navajo
og apache) inn á norðurhluta svæðisins og langvarandi þurrkar á síðari
hluta 13. aldar. Einnig er mögulegt, að losaralegir stjórnarhættir hafi
valdið innbyrðis ágreiningi.
Næsta tímabil miðast
við aldirnar 1300-1700. Það einkenndist af fólksflutningum suður og
austur á bóginn, nýjum þorpum, sumum stærri en fyrrum puebloþorpin, við
Litlu-Kólóradóána, Rio Grande, Puerco, Verde, San Franscisco, Pecos,
Efri-Gila og Saltá. Leirmunir frá þessum tíma sýna nýja þróun.
Skreytingar þeirra byggðust á flatarmálsfræði í stað fugla, dýra,
skordýra og mannamyndum og oft voru leirmunirnir glerjaðir. Nýja
puebloskeiðið er oftast miðað við upphaf fastar búsetu Spánverja í lok
17. aldar. Frá 1540, þegar Spánverjar komu fyrst til landa
pueblofólksins, hnignaði byggðum þeirra verulega, þótt mestur hluti
menningar þess, ræktunarþekkingar og handverks hafi varðveitzt til okkar
daga.
Þróun
samtímamenningar.
Hin fjölbreytta menning indíána hefur lifað fram á okkar daga. Eftir
komu Evrópumanna hurfu sumir ættbálkar vegna samruna, urðu sjúkdómum að
bráð eða var hreinlega útrýmt í blóðbaði, þannig að mörg tungumál þeirra
glötuðust. Indíánum tókst misvel eða illa að semja sig að venjum og
menningu Evrópumanna og margir ættbálkar þeirra í Norður-Mexíkó héldu
sínu striki, þrátt fyrir aðsteðjandi áhrif.
Helztu nýlenduveldin
lögðu áherzlu á mótun stefnu í málefnum indíána. Spánverjar voru iðnir
við kristniboð og að breyta lífsháttum þeirra. Skipanir voru gefnar út
um sameiningu þorpa og skipulagningu stórra miðstöðva og indíánarnir
voru fullvissaðir um, að þeir glötuðu ekki lendum sínum. Þetta voru
fyrstu tilraunir til að koma verndarsvæðum indíána á fót. Ekki var
staðið við loforð um eignarhald þeirra á landi, því Spánverjar lögðu
hvern lófastóran blett undir sig. Margir indíánar, sem óttuðust þessa
þróun, flúðu til fjalla en misstu lönd sín engu að síður.
Rússar létu lítið
til sín taka í landnámi Nýja heimsins. Pétur I hinn mikli, Rússakeisari,
sendi Vitus Jonassen Bering yfir hafsvæðið, sem ber nafn hans, í
vísindaleiðangur en ekki til að sölsa undir sig land. Síðar komu upp
vandamál við varnir rússneskra byggða og jafnvel útbreiðslu þeirra og
málið var lagt fyrir Katrínu II hina miklu árið 1769. Hún leysti úr því
með því að lýsa kaupmenn ábyrga fyrir landnáminu í Norðvestu-Ameríku og
kvaðs ekki vilja leggja til mannafla, skip eða fjármuni og ákvað, að
Rússland hefði ekki áhuga á landvinningum í Austur-Indíum eða Ameríku.
Tilraunir Svía og
Hollendinga til landnáms voru svo skammvinnar, að áhrif þeirra voru
lítil. Samt sem áður voru Hollendingar líklega fyrstir til að gera
samning við ættbálk indíána, mohawk. Þeir greiddu þannig leið
Englendinga í Nýja heiminum og öflugra veldis þeirra en Frakka í Norður-Ameríku.
Frakkar hengdu sig í
snöru lénsveldisins, sem þeir fluttu með sér til Ameríku var ákaflega
letjandi fyrir landnemana. Þeir kusu flestir fasta búsetu á eigin landi.
Allan yfirráðatíma Frakka var meiri áherzla lögð á verzlun en
landvinninga og þróun, þannig að samneyti franskra yfirvalda í Ameríku
beindist mest að viðskiptasamningum við indíánana. Þeir buðu öllum
höfðingjum ættbálka, sem þeir höfðu viðskipti við, til Montreol ár hvert,
þar sem landstjórinn hélt hástemmdar ræður um vináttutengs og útbýtti
gjöfum. Landstjóri Louisiana átti fundi með indíánum í suðurhlutanum í
Mobile. Englendingar voru tregir til að beita sömu aðferðum en urðu að
beita þeim vegna samkeppninnar. Síðar urðu bandarískir friðarboðar
ríkisstjórnarinnar að lofa indíánum föstum, árlegum greiðslum fyrir
land, sem þeir létu af hendi.
Englendingar lögðu
megináherzlu á landvinninga og fasta búsetu. Strax í upphafi töldu þeir
nauðsynlegt að komast að samkomulagi við indíánana um afnot lands.
Plymouth-landnemarnir, sem komu án samþykkis ensku krúnunnar, fundu sig
knúða til að gera samninga við Massachuset-indíánana. Cecilius Calvert
(2. barón Baltimore) og William Penn, sem fengu konungsbréf um
eignarhald á landi í Maryland og Pennsylvaníu, gerðu engu að síður
kaupsamninga við indíánana um þessi landsvæði. Í flestum nýlendunum var
bannað að leggja undir sig land indíána án opinbers leyfis. Oftast
fékkst það ekki fyrr en samkomulag hafði náðst við höfðingja viðkomandi
ættbálka. Snemma í þessu ferli voru tiltekin landsvæði tekin frá fyrir
indíánana, s.s. í Virginíu 1656 og Nýja-Englandi árið 1658. Árið 1685
samþykktu íbúar Plymouth-nýlendunnar rétt indíána til ákveðinna
landsvæða, sem mátti ekki nýta til landnáms nema með leyfi þeirra.
Þrátt fyrir þessar
tilraunir yfirvalda til réttargæzlu indíána, ollu ólögleg landnám
stöðugum árekstrum. Samkeppnin við Frakka, sem létu ekkert tækifæri
ónotað til að benda indíánum á landagræðgi Englendinga, umsvif braskara
utan landnámssvæðanna og sigursælar herferðir Pontiac, höfðingja
ottawa-indíána, gegn Bretum í norðvesturhlutanum (við Vötnin miklu) í
mótmælaskyni við framrás landnema til vesturs, ollu því, að ráðherrar
Georgs III sömdu fyrstu yfirlýsingu (1763) um landréttindi indíána í
sögu landnáms Evrópumanna í Nýja heiminum.
Í þessu skjali er
skýrt kveðið á um bann við útgáfu landafsala á svæðum, sem indíánar gera
tilkall til, nema með samningum og kaupum. Yfirlýsingin segir, að
indíánar eigi öll lönd og svæði frá upptökum ánna, sem renna frá vestri
og norðvestri til sjávar. Því var öllum einstaklingum óheimilt að eigna
sér land vestan Appalachiafjalla nema að undangengnum samningum milli
stjórnar hans hátignar, konungsins, og indíána.
Þessari stefna gilti
til loka yfirráða Breta og Bandaríkjamenn tóku hana upp í kjölfarið.
Þrátt fyrir skýr lagaboð, héldu þúsundir landnema ólöglega yfir
Appalachia-mörkin í frelsisstríðinu. Þegar Frakkar í Kanada gáfust upp
fyrir Englendingum árið 1760, tilkynnti stjórnin, að indíánar, sem höfðu
stutt Englendinga, skyldu halda búsetusvæðum sínum, ef þeir kysu að búa
þar áfram. Síðar tók yfirlýsingin frá 1763 gildi í Kanada. Lögin um
Norður-Ameríku frá 1867, sem mörkuðu upphaf núverandi Kanada, kváðu á um
yfirráð Kanadastjórnar yfir indíánum og landsvæðum þeirra. Bæði BNA og
Kanada mörkuðu því skýra stefnu í málefnum indíána, þótt minna yrði úr
efndum.
Stefna BNA frá
síðari hluta 18. aldar til síðari hluta 19. aldar.
Fyrsta velmótaða yfirlýsing BNA varðandi indíána kom fram í lögunum um
Norðvesturhéruðin árið 1787. Þar var indíánum m.a. heitið órofatrúnaði,
virðingu fyrir rétti þeirra til eigna, öðrum réttindum og frelsi. Þar
var því heitið, að aldrei skyldi ráðist á þá og högum þeirra raskað,
nema með lögheimildum. Þar var heitið frekari þróun lagasetningar, sem
tryggði þeim réttlæti og mannúð, til að fyrirbyggja órétt og til að
tryggja frið og vináttu. Þessar göfugu fyrirætlanir voru festar í lög
7. ágúst 1789 og voru meðal fyrstu verka þingsins samkvæmt
stjórnarskránni.
Mikilvæg
skilgreining á lagalegri og pólitískri stöðu indíána fékkst í dómi, sem
John Marshall, dómari, felldi í málinu Worcester gegn Georgíuríki:
Indíánabyggðir skulu ætíð taldar sérstakar og sjálfstæðar pólitískar
einingar með upprunalegum réttindum og ótvíræðir eigendur lands, sem
þeir hafa byggt frá upphafi. Túlkun þessa dóms á lögum um indíána segir
ótvírætt að vanmegnugri aðili afsali sér ekki sjálfstæði og rétti til
sjálfstjórnar í viðskiptum við hinn voldugri til að njóta verndar hans.
Slíkir samningar skuli tryggja hinum veikari framhald
sjálfstæðis og sjálfstjórnar.
Fyrsta stóra
frávikið frá stefnunni um réttindi indíána kom fram í lögum um
brottflutning indíána árið 1830. Þá beittu BNA indíána í fyrsta skipti
þvingunum, einkum cherokee og seminole-ættbálkana. Þau voru ekki hugsuð
sem þvingunarlög, því þau fólu forseta landsins einum samningsrétt við
ættbálkana austan Mississippifljótsins á grundvelli fullra bóta fyrir
land, sem tekið var af þeim. Þau gerðu ráð fyrir umbótum í þágu þeirra
og þinglýstu eignarlandi vestan fljótsins. Andstaða gegn þessum lögum
var bæld niður með hervaldi. Næsta áratuginn voru í kringum 100.000
indíánar fluttir vestur yfir fljótið. Þessir atburðir urðu Alexis de
Tocqueville að umtalsefni árið 1831, þegar hann sagði m.a.: Evrópumenn
héldu áfram að umkringja indíánana og halda þeim í skefjum á þröngum
svæðum. Indíánarnir biðu afhroð í samkeppni, sem þeir höfðu ekki
bolmagn til að berjast gegn. Þeir voru einangraðir í eigin landi og
kynþáttur þeirra varð að lítilli nýlendu vandræðaseggja í miðju voldugs
ríkis.
Svæðin vestan
Mississippifljóts voru ekki eins afskekkt og talið var á þessum tíma.
Gullfundir í Kaliforníu (1848) ollu upphafi nýrra samninga um lendur
indíána, sem voru á leiðum til Kyrrahafsstranda. Skyndileg umferð
þúsunda vagnalesta um síðustu lendur indíána og stórslátrun villtra dýra
á sléttunum og í fjöllunum, sem voru undirstaða fæðu indíánanna, leiddu
til alvarlegustu indíánastríða sögunnar. Í þrjá áratugi upp úr 1850
voru stöðugar árásir og skærur á vestursléttunum, þ.á.m. hin mannskæða
orrusta milli liðs Custers og sioux- og cheyenne-indíána (1876), bardagi
milli lonníettu Jósefs, höfðingja, við ofurefli herliðs BNA (1877) og
langvarandi viðureignir við Geronimo, höfðingja chiricahua-indíána, þar
til hann var handsamaður og stungið í fangelsi 1886.
Árið 1871 urðu
straumhvörf eftir að Bandaríkjaþing hafði reifað indíánamálin árum saman.
Fram til þess tíma höfðu forsetar landsins gert samninga við indíána og
borið þá undir þingið, sem samþykkti skuldbindingar um greiðslur til
þeirra. Margir þingmenn fulltrúadeildarinnar (fylgjendur
Andrew Jackson) mótmæltu á þeim forsendum, að samningar við indíánana
væru hrein heimska. Öldungadeildin gaf eftir og samkvæmt lögum frá 3.
marz 1871 voru indíánar og ættbálkar þeirra ekki viðurkenndir sem
sérhópur eða hópar, sem ríkisstjórnir landsins yrðu að semja. Málefni
indíána voru falin þinginu. Engu að síður héldu ættbálkarnir óskráðum
rétti til að refsa fyrir minni háttar glæpi en fylkisdómstólar dæmdu í
morð- og öðrum alvarlegum málum.
Róttækustu lög um
málefni indíána voru úthlutunarlög Dawes árið 1887. Um það leyti var
búið að flytja indíána úr alfaraleið til lendna, sem þeir höfðu valið úr
svæðum, sem þeir höfðu byggt áður. Val þeirra var staðfest með
samningum, lagasetningu eða beinum fyrirmælum forseta BNA. Ættbálkunum,
sem lifðu á veiðum á stórum svæðum, fannst verulega að sér þrengt.
Flestir þeirra höfðu krafizt árlegra greiðslna eða matarbirgða og
opinberir umboðsmenn þeirra höfðu fúslega gengið að kröfunum vegna
landsvæða, sem voru rýmd. Með tímanum komst fólk á þá skoðun að búsetan
á verndarsvæðunum leiddi til leti og drægi úr aðlögun indíána að
bandarísku samfélagi. Lögð var til lagasetningu um skiptingu
verndarsvæðanna milli einstaklinganna þar, hvort sem þeir vildu eða ei.
Þessir einstaklingar eða fjölskyldur skyldu ávinna sér búseturétt á 25
ára tímabili til að fá afsal fyrir eigninni. Það átti að tryggja þeim
allan rétt og skyldur sem ríkisborgarar. Forseti landsins mátti
ráðstafa afgangslandi til annarra en indíána, sem fengju þó umbun fyrir.
Alls var 118
verndarsvæðum skipt á þennan hátt en árangurinn varð ekki að vonum.
Skiptingin kostaði indíána 34.800 ferkílómetra lands, sem voru 62%
flatarmáls upprunalegu verndarsvæðanna fyrir 1887. Afleiðingin var
kynslóð landlausra indíána, sem höfðu enga verkmenntun. Skiptingin
leiddi ekki til þróunar landbúnaðar, aðallega ræktunar, eins og að var
stefnt. Fjölskyldur indíána tvístruðust og samfélagskerfi þeirra var
lagt í rúst. Þeir glötuðu smám saman tengslum við menningu sína og
ekkert kom í hennar stað. Þessar ráðstafanir voru ferð án fyrirheits.
Eftir miðja 19.
öldina fækkaði indíánum stöðugt. Í Kaliforníu fækkaði þeim úr 100.000
árið 1853 í 30.000 til ársins 1864. og 19.000 árið 1906. Árið 1849
lagði kólera fjölda pawnee-indíána að velli á miðsléttunum. Á
tímabilinu 1870-71 geisaði bólusótt meðal blackfeet-, assiniboin- og
cree-indíána. Lögin, sem voru sett 1871 og 1887 voru sett í þeirri trú,
að indíánaþjóðin yrði útdauða, svo að ekki þótti tiltökumál að hafa þá
ekki með í ráðum. Það þyrfti hvort sem er ekki að hafa áhyggjur af
komandi kynslóðum þeirra. Eftir 1920 varð ljóst að fjöldi indíána hafði
staðið í stað um nokkurra ára bil og sums staðar fjölgaði þeim, var
Bandaríkjastjórn úrræðalaus í málefnum þeirra.
Stefnumörkun á 20.
öldinni.
Árið 1926 leiddi rannsókn í ljós sorgarsögu undanfarinna fjörutíu ára.
Hún staðfesti að flestir indíánar væru tæpast matvinnungar, heilsulausir,
ómenntaðir og gætu lítt lagað sig að hinu nýja samfélagi. Með þetta að
leiðarljósi og knýjandi þörf fyrir umbætur samþykkti þingið lög um
endurskipulagningu árið 1934, sem drógu úr afskiptum stjórnvalda af
málefnum indíána og efldu sjálfstæði þeirra og skyldur. Aðalatriði
þessara laga fólu í sér (1) bann við frekari skiptingu verndarsvæða í
framtíðinni nema ættbálkarnir ákvæðu slíkt sjálfir, (2) ættbálkarnir
skyldu ráðstafa afgangslandi sjálfir, (3) þeir mættu lögfesta eigin
stjórnarskrár um eigin málefni og (4) sjóðir voru stofnaðir til styrktar
landakaupa, til menntunar og félagsmála. Indíánum var heimilt að hafna
eða samþykkja þessi lög með þjóðaratkvæðagreiðslu.
Viðbrögð indíána við
þessum lögum voru skýr vitnisburður um óskert þjóðarstolt þeirra, þrátt
fyrir eymdina. Næstum 160 ættbálkar, sérhópar og byggðir í Alaska sömdu
og komu sér upp eigin stjórnarskrá. Sumar stjórnarskránna sameinuðu
forna siði og venjur og nútímalegar þingræðisreglur. Styrktarsjóður
gerði þeim kleift að koma sér upp hjörðum nautgripa og bæta
efnahagsstöðu sína á fleiri sviðum. Lántakendur voru aðallega fyrirtæki
ættbálkanna, bankar þeirra og samvinnufélög, sem skiptu síðan
fjármagninu milli einstaklinga og fjölskyldna. Stjórn BNA lagði einnig
verulegar upphæðir til eflingar menntunar og heilsugæzlu.
Upphaflega skiptu
bandarísk yfirvöld sér ekki af málefnum indíána. Í kjölfar laga, sem
voru sett um innbyrðis málefni þeirra árið 1871, komu heilu
lagabálkarnir á færibandi. Sama ár og lögin um
endurskipulagninguna voru samþykkt, felldi þingið úr gildi 12 lög, sem
gerðu yfirvöldum kleift að halda indíánum eins og föngum á
verndarsvæðunum, þannig að eftirleiðis fóru þeir frjálsir ferða sinna
eins og aðrir. Snyder-lögin frá 1924 færðu öllum indíánum, fæddum í BNA,
borgararéttindi en fáir indíánar færðu þau sér í nyt, þannig að mörg
fylki virtu ekki rétt þeirra. Skipulagning innbyrðis stjórnkerfa meðal
indíána eftir að lögin um endurskipulagninguna tóku gildi virðist hafa
vakið áhuga þeirra á borgararéttindum sínum
og þeir fóru að krefjast þeirra í auknum mæli með góðum árangri í
flestum tilfellum. Arizona og Nýja-Mexíkó þrjóskuðust við þar til
löngum málaferlum lauk 1948.
Fylkisdómstólar voru
indíánum hliðhollir í málum, sem fjölluðu um eignarrétt þeirra, og kváðu
skýrt á um, að ekki væri heimilt að taka af þeim land, hvort sem um það
gilti samningur eða ekki, nema í eðlilegum viðskiptum. Í máli, sem
hualapai-indíánar höfðuðu gegn Santa Fe-járnbrautarfélaginu árið 1944,
varð því gert að skila u.þ.b. 193.000 ferkílómetrum lands, sem
Bandaríkjastjórn hafði afsalað félaginu. Þessi landsvæði höfðu verið
bústaður indíána frá alda öðli án nokkurra samninga og hæstiréttur
úrskurðaði, að þau væru réttilega eign indíána, sem gætu sannanlega
staðfest búsetu þar um aldir. Á sjötta áratugnum fengu ute-indíánar US$
31.750.000.- í bætur fyrir lönd, sem þeir misstu án nægilegra bóta.
Sérstök kröfunefnd indíána, sem var stofnuð með lögum 13. ágúst 1946,
fékk fjölda landakrafna á hendur ríkinu og veitti bætur til m.a.
cherokee-indíána (US$ 14.789.000.-), crow-indíána (10.242.000.-),
snáka-paiute-indíána í Oregon (3.650.000.-), nez-percé-indíána
(3.000.000.-) og seminole-indíána (12.300.000.-).
Á tímabilinu 1950-70
lögðu stjórnir BNA áherzlu á stefnumörkun í málefnum indíána, sem
gerðust æ meðvitaðri um rétt sinn og raddir þeirra urðu háværari.
Fyrstu breytingar til batnaðar urðu 1954, þegar innanríkisráðuneytið
hætti afskiptum af verndarsvæðum, sem voru fær um að gera það á eigin
spýtur. Á árunum 1954-60 hætti ríkið stuðningi við 61 ættbálk með
óæskilegum afleiðingum. Nokkrir sárafátækir hópar indíána misstu
allmikið land til einkaaðila, sem hófu nýtingu þess og vatnsbirgða
svæðanna. Í sumum fylkjanna féllu indíána undir sérlög þeirra, sem voru
oft óvægilegri en alríkislög. Vegna mótmæla indíána, mannfræðinga og
annarra var dregið úr þessari þróun árið 1960. Næsta ár tók
mannfræðingur við umboðsmálum indíána. Aðstoð ríkisins var aukin
verulega og næsta áratuginn nutu æ fleiri indíánar ráðstafana, sem gerðu
þeim kleift að sjá sér farborða, þótt atvinnuleysi meðal þeirra væri
áfram alvarlega mikið.
Amerískir indíánar
nutu vaxandi, almennrar athygli á síðari hluta 20. aldar fyrir tilraunir
sínar (ásamt fleiri minnihlutahópum) til að skapa sér betri lífskilyrði.
Þeir fylgdu fordæmi svartra Bandaríkjamanna í kröfum um réttdindi á 7.
áratugnum. Indíánar vöktu athygli á málstað sínum með fjöldafundum og
mótmælum. Einhverja mestu athygli fengu aðgerðir þeirra í San
Franscisco, þegar þeir lögðu Alcatrazeyju undir sig í 19 mánuði
(1970-71). Þar voru á ferðinni félagar í AIM (American Indian Movement)
og þeir lögðu síðan undir sig byggðir sioux-indíána í Oglala Sioux Pine
Ridge í Suður-Dakóta (feb. 1973). Þar kom aftur til átaka milli hvítra
og indíána við Wounded Knee. Árið 1971 stofnuðu indíánar félag
ættbálkahöfðingja til að styrkja pólitískar undirstöður hreyfingarinnar.
Rúmlega 100 ættbálkar gerðust aðilar.
Leiðtogar indíána juku umsvif sín í dómskerfinu, þar sem hver
úrskurðurinn rak annan um auðlindanýtingu (fiskur, villt dýr, skógar,
spilavíti o.fl.). Langflest málanna, sem voru rekin fyrir dómstólum,
fjölluðu um veraldlegan rétt indíána en nokkur þeirra byggðust á fornum
helgisiðum og trúarlegu mikilvægi landsvæða, sem þeir kröfðust. |
