|
Landsvæði Hvíta-Rússlands á sér langa byggðasögu.
Forleifafræðingar hafa fært sönnur á búsetu þar á frum- og
nýsteinöld. Þetta svæði var meðal hinna fyrstu, sem
slavar námu á 6. – 8. öld. Fyrstu slavnesku
ættbálkarnir, dregovichi, radimichi, krivichi og drevlyane,
höfðu þegar þróað furstadæmi, s.s. Pinsk, Turaw, Polatsk,
Slutsk og Minsk, á 8. – 9. öld. Þau voru öll undir
yfirstjórn Kænugarðs-Rus, sem var fyrsta slavneska ríkið,
sem var stofnað um miðja 9. öld. Efnahagur svæðisins
var byggður á frumstæðri skiptiræktun á ruddum og brenndum
ökrum, hungangssöfnun og skinnaveiðum. Verzlun
þróaðist meðfram ánum, einkum Dnepr, sem var hluti af
samgöngukerfinu frá Konstantínópel og Býzantíum um Kænugarð
og Novgorod til Svartahafs.
Verzlunarstöðum fjölgaði og margar núverandi borg í landinu voru
stofnaðar fyrir lok 12. aldar. Tvær fyrstu, slavnesku borgirnar,
sem getið er í heimildum, polatsk og Turaw, koma fram árin 862 og 980.
Brest (fyrrum Brest-Litovsk) var fyrst getið árið 1017 og Minsk 1067.
Yfirráð Litháa og
Pólverja.
Ríkið Kænugarður-Rus
tvístraðist eftir innrás mongóla árið 1240. Margar borgir voru
lagðar í eyði og komust undir yfirráð Gullhjarðarveldisins. Næstu 150
árin stækkaði stórhertogadæmið Litháen og náði loks yfir mestallt
Hvíta-Rússland. Undir stjórn þess héldu flest svæði þessi
verulegri sjálfstjórn. Á 13. og 14. öld stækkaði ríki Litháa og
innlimaði borgina Smolensk og svæðin austar í grennd við Moskvu og í
suðurátt að Kænugarði og að Svartahafi. Á valdatíma Litháa fór
tungumál og þjóðerni Hvítrússa að fá á sig mynd.
Persónutengsl komust
á milli Litháen og Póllands á dögum Jagiellonættarinnar árið 1386, þegar
Jogaila (pólska: Wladislaw II Jagiel Io) stórhertogi kvæntist Jadwiga
drottningu Póllands. Rómversk-katólska varð að ríkistrú í
stórhertogadæminu Litháen en flestir bændur héldu sig við
rétttrúnaðarkirkjuna. Með vaxandi veldi Moskvu upphófust deilur og átök
milli þess og Litháen-Póllands um lönd og áhrif. Á 15. og 16. öld
töpuðust Smolensk og austustu svæði Liháens til Rússlands, þótt
Hvíta-Rússland héldist að mestu í höndum Litháens. Þrír lagabálkar, sem
kölluðust Grunnlög Liháens, kváðu á um borgaralegan rétt og eignarrétt í
ríkinu á 16. öld. árið 1557 var tekin upp framfarastefna í landbúnaði,
sem byggði á þriggja akra skiptiræktun og breytingu á skyldum leiguliða
og landeigenda. Þessu kerfi var fyrst beitt á eignarlöndum krúnunnar en
aðalsmenn tileinkuðu sér það fljótt. Það var notað með litlum
breytingum fram á 20. öldina. Áhrif þess voru aðallega fækkun leiguliða,
sem höfðu áður notið nokkurs ferðafrelsis milli vinnustaða, og fjölgunar
ánauðugra.
Lublinsambandið
(1569) sameinaði Litháen og Pólland í eitt ríki. Litháen hélt nafni
sínu og lögum en Pólland fékk vesturhéraðið Podlasia, sem var þéttsetið
pólskum landnemum og afkomendum þeirra, steppurnar og Kænugarð. Meðal
hvítrússnesku þjóðarinnar þróaðist pólskumælandi, rómversk-katólskur
aðall en bændurnir voru rétttrúaðir. Árið 1596 var gerð tilraun til að
sameina katólsku rétttrúnaðarkirkjuna og rómversk-katólsku kirkjuna í
ríkinu með samningunum í Brest-Litovsk með því að blanda saman
viðurkenningu páfastóls og siðum og hefðum rétttrúnaðarkirkjunnar. Hin
nýja Austurkirkja komst að nokkru á, einkum meðal Hvítrússa og
Úkraínumanna en var undir stöðugum þrýstingi frá keisarasinnum og síðar
sovézkum yfirvöldum, sem leiddi til þess að margir létu undan og
aðhylltust rétttrúnaðarkirkjuna á ný. Stjórn pólsku landeigendanna var
oft harðneskjuleg og óvinsæl og margir Hvítrússar, einkum andstæðingar
Austurkirkjunnar, flúðu út á steppurnar, þar sem kósakkar bjuggu.
Kósakkar stóðu fyrir mikilli byltingu á árunum 1648-54 en lendur
Hvíta-Rússlands voru áfram undir yfirráðum Pólverja þar til Katrín II
hin mikla, keisaraynja í Rússlandi, var við völd (1762-96).
Efnahagsþróun var hægfara, einkum á Pripet-mýrasvæðinu. Hvítrússar
stunduðu nær eingöngu landbúnað en verzlun og viðskipti voru í höndum
Pólverja og gyðinga.
Rússnesk yfirráð.
Við fyrstu skiptingu Póllands árið 1772 fékk Katrín mikla austurhluta
núverandi Hvíta-Rússlands, þ.m.t. borgirnar Vitxyebsk, Mahilyow og
Homyel. Við aðra skiptinguna 1793 fengu Rússar Minsk og miðhluta
landsins og við þriðju skiptinguna 1795 fengu þeir það, sem eftir var af
landinu.
Rússar skiptu
landinu í stjórnsýsluhéruð (Hrodna, Minsk, Mogilyov, Vilnia og Vitebsk)
og allt fram að stofnun Sovéltlýðveldisins Hvíta-Rússlands árið 1919 var
þetta landsvæði nátengt rússneskri sögu. Napóleon fór með her sinn um
Hvíta-Rússland á leið sinni til Moskvu árið 1812 og einnig á
bakaleiðinni. Einhver mesta orrusta, sem hann háði á flóttanum, var við
Byarezina-ána.
Á 19. öld fóru lítil
iðnfyrirtæki, byggð á innlendu hráefni, að þróast í borgum landsins.
Meðal þeirra voru timburmyllur, glergerð og bátasmíði meðfram ám. Eftir
að ánauðinni var létt af leiguliðum á sjöunda áratugi 19. aldar varð
iðnvæðingin hraðari, einkum þó í tengslum við
járnbrautasamgöngur, sem hófust á níunda áratugi sömu aldar. Efnahagur
landsmanna var engu að síður bágborinn og margir fluttu úr landi. Á
hálfrar aldar tímabili fyrir rússnesku byltinguna (1917), hvarf 1,5
miljón manns frá héruðunum. Flestir hinna brottfluttu fóru til BNA eða
Síberíu (rúmlega 600 þúsund fóru þangað á árunum 1896-1915).
Fyrsta tilraunin til
að koma marxískum flokki á koppinn í Rússlandi var gerð í Minsk árið
1898, þegar lítið þing lagði grundvöllinn að Verkamannaflokki
sósíaldemókrata. Í fyrri heimsstyrjöldinni börðust Rússar og Þjóðverjar
hart í landinu og ollu talsverðum skemmdum. Eftir rússnesku byltinguna
tók bráðabirgðastjórn við af keisarastjórninni. Bolsévíkar steyptu
henni og nýja stjórnin undirritaði hina skammlífu samninga
(Brest-Litovsk) við Þjóðverja og bandamenn þeirra 3. marz 1918, þar sem
Rússar gáfu eftir hluta Hvíta-Rússlands með
Úkraínu og Eystrasaltslöndunum. Þessir skilmálar voru afnumdir eftir
sigur bandamanna Rússa á Vesturlöndum.
Fæðing Sovétlýðveldisins
Hvíta-Rússlands.
Hvítrússneskir þjóðernissinnar
gerðu sig breiða og byltingaróróa gætti eftir rússnesku byltinguna
árið 1905, þegar bændur slógust í lið uppreisnarmanna gegn
keisaraveldinu. Fæðingarhríðir lýðveldisins hófust í fyrri
heimsstyrjöldinni og héldu áfram til loka rússnesku byltingarinnar.
Árið 1918, þegar landið var að mestu hersetið Þjóðverjum, var lýst
yfir stofnun sjálfstæða lýðveldisins Hvíta-Rússlands. Eftir
stríðið lýstu bolsévíkar yfir stofnun Sovétlýðveldisins
Hvíta-Rússlands 1. janúar 1919. Skömmu síðar ruddust hersveitir
nýendurreists Póllands austur að Byarezinaánni en voru hraktar heim
árið 1920. Átökum milli Rússa og Pólverja lauk með samningunum í
Riga (18. marz 1921), þar sem Hvíta-Rússlandi var skipt milli Póllands
og Sovétríkjanna í samræmi við fyrstu skiptingu Póllands.
Sovétlýðveldið Hvíta-Rússland færðist út til austurs árið 1924, þegar
Rússar bættu héruðunum Polotsk, Vitebsk, Orsha og Mogilyov, þar sem
margir Hvítrússar bjuggu, við landið. Sama gerðist með Gomel og
Rechytsa árið 1926. Hvíta-Rússland var meðal hinna fjögurra
stofnlýðvelda Sovétríkjanna 30. desember 1922. Stjórn Jóseps
Stalín var andsnúin þjóðernishreyfingum í lýðveldunum og bældi þær
niður með góðum árangri. Eftir að fyrsta fimmáraáætlunin var
gefin út árið 1928 var nýr iðnaður innleiddur í Minsk og öðrum stærri
borgum. Í hreinsununum á fjórða áratugnum voru margir
stjórnarandstæðingar, menntamenn og aðrir í Hvíta-Rússlandi teknir af
lífi.
Síðari
heimsstyrjöldin.
Eftir innrás Þjóðverja í
Pólland 1939 og undirritun Molotov-Ribbentrop samningsins, þar sem
Stalín og Hitler lofuðu að ráðast ekki hvor á annan og skiptu
Austur-Evrópu í sovézk og þýzk áhrifasvæði, réðust Rússar inn í
austanvert Pólland. Sovézkar herdeildir lögðu undir sig svæði að
Bugánni og Bialystokhérað. Vestur-hvítrússnesk svæði, sem
Pólverjar fengu með Rigasamningnum urðu hvítrússnesk á ný.
Þjóðverjar ruddust
yfir Hvíta-Rússland í innrásinni í Sovétríkin 1941, þótt varnarliðið í
Brestvirkinu berðist lengi og hetjulega. Margar stórar orrustur voru
háðar á flótta Þjóðverja 1944 (Vitebsk, Borisov og Minsk). Hernám og
flótti Þjóðverja olli gífurlegri eyðileggingu og kostaði aragrúa
mannslífa. Í lok stríðsins afhentu Pólverjar Rússum
Vestur-Hvíta-Rússland í samningum. Pólskir íbúar þessa svæðis voru
miskunnarlaust reknir til Póllands í stórum hópum. Við stofnun
Sameinuðu þjóðanna 1945 fengu Hvítrússar sæti í allsherjarráðinu, þrátt
fyrir stöðu sína sem eitt Sovétlýðveldanna. Fyrsta fimmáraáætlun
eftirstríðsáranna fjallaði aðallega um endurreisnina eftir stríðið og
hún stóðst að mestu. Þá tók frekari iðnvæðing við og gekk greiðlega í
stærstu borgunum. Íbúafjöldi Minsk náði einni miljón í lok áttunda
áratugarins. Að sama skapi fækkaði íbúum margra smærri borga og
þéttbýla í sveitum landsins.
Sprengingin í
kjarnorkuverinu í Chernobyl í Úkraínu árið 1986 mengaði mestan hluta
landsins með geislavirku úrfalli og flytja varð fólk brott af stórum
svæðum með gífurlegum tilkostnaði. Áhrifa þessa slyss gætir í menguðu
landi, sem ekki verður hægt að nota um aldir, og fækkun barnsfæðinga og
fæðingargöllum.
Sjálfstætt
Hvíta-Rússland.
Hvítrússar voru rólegri í tíðinni
en flest önnur Sovétlýðveldi í kjölfar frjálsræðisstefnu (glasnost)
Mikhail Gorbachevs um miðjan níunda áratuginn, þrátt fyrir vaxandi
fylgi þjóðernis- og aðskilnaðarsinna í landinu. Hvítrússar lýstu
yfir sjálfstæði landsins 25. ágúst 1991, þegar mestu upplausnarinnar í
miðstjórn Sovétríkjanna gætti. Þegar hún hafði leitt stjórnina
til falls og hruns Sovétríkjanna eftir misheppnaða byltingartilraun
gegn Gorbachev, var Sovétnafnið skorið framan af nafni lýðveldisins,
og Hvíta-Rússland gerðist aðili að CIS (Commonwealth of Indipendent
States; Bandalagi sjálfstæðra ríkja). Kommúnistar sigruðu í
almennum kosningum árið 1990. Þeir frestuðu framkvæmd frjálsrar
markaðsstefnu og drógu lappirnar í þrjú ár með samþykkt nýrrar
stjórnarskrár (1994). Hún kvað á um forsetakosningar, sem fóru
fram í júlí 1994, þegar Alyaksandr Lukashenka var kjörinn. Árið
1995 var aftur kosið til þings. Kosningalög gerður ráð fyrir
því, að hver frambjóðandi yrði að fá atkvæði a.m.k. 25% atkvæðabærra
manna. Niðurstaðan var sú, að kjósa þurfti fjórum sinnum þar til
lögmæt niðurstaða fékkst í desember 1995, þótt enn þá vantaði 60
þingmenn á fullsetið þing. Margir fóru í sjálfstætt framboð, þar
eð tæpast var um stjórnmálaflokka að ræða, heldur ósamstæðan
stuðningshóp Lukashenka, sem reyndi með öllum ráðum að tryggja sér
yfirgnæfandi völd í þinginu. Þjóðaratkvæðagreiðslan árið 1996,
sem margir töldu ólöglega, veitti Lukashenka nærri óskorað vald með
breytingu á stjórnarskránni og lengdi kjörtímabil hans í fimm ár.
Stjórnarandstaðan í þinginu reyndi að koma Lukashenka úr embætti með
kæru um valdníðslu og afnema embætti forseta en þá staðfesti
Lukashenka endurskoðaða stjórnarskrá, sem leysti þingið upp og kvað á
um nýtt og valdaminna löggjafarþing án stjórnarandstöðunnar.
Tilraunir ríkisstjórnarinnar til nánari tengsla við Rússland nutu
víðtækst stuðnings almennings, þótt andstöðu gætti einnig. |
