Gdansk er stjórnsýslumiðstöð Gdanskhéraðs í Norður-Póllandi
og hafnarborg fyrir hafskip við Danzigflóa í skjóli Helskagans.
Tvær kvíslar árinnar Vislu renna um borgina og yfir þær er
fjöldi brúa. Yfirbragð
borgarinnar er miðaldarlegt nema í hinum nýlegu iðnaðarhverfum og
Langgarten. Í miðaldahlutanum
eru mjóar og bugðóttar götur með gaflhúsum prýddum svölum úr úthöggnu
grjóti. Þar ber mest á
kirkju hl. Maríu (1343-1505), sem hýsir síðasta dóminn eftir
Hans Memling. Aðrar
merkilegar byggingar eru ráðhúsið í gotneskum stíl, kauphöllin (fyrrum
Kaupmannagildið; 1379) og kirkja hl. Katrínar.
Langgarten-hverfið kom í staðinn fyrir borgarmúrana frá
1895-96, sem voru fjarlægðir úr vestur- og norðurhlutum borgarinnar,
nær yfir stóran almenningsgarð, breiðar götur og fjölda nútímabygginga.
Helztu menntastofnanir Gdansk eru Listaháskólinn (1945),
Borgarháskólinn (1970) og fjöldi lista-, tónlistar- og viðskiptaskóla.
Meðal menningarstofnana er Borgarbókasafnið og fjöldi leikhúsa.
Gdansk er ein helzta
viðskiptaborg Póllands. Þar
er ekki einungis góð hafnaraðstaða tengd vatnaleiðum innanlands
heldur einnig þéttriðið járnbrautanet til allra helztu borga og staða
í landinu og á meginlandinu. Bæði
erlend og innlend skipafélög annast þjónustu við höfnina og um
hana fer lunginn af innflutningi og stór hluti útflutnings landsmanna.
Borgin varð illa úti í síðari heimsstyrjöldinni, en
endurreisnin hófst fljótlega og iðnaðurinn var byggður upp á ný.
Helztu framleiðsluvörur borgarinnar eru skip, járnbrautavagnar,
húsgögn, sykur, tilbúinn áburður, vopn, múrsteinar, vindlingar og
mikið af neyzluvöru.
Sögulegur
uppruni borgarinnar er hulinn móðu tímans en þó er vitað um
borgina í kringum árið 970.
Fyrstu þrjár aldirnar í skráðri sögu hennar skiptust Danir,
Svíar og Pommern á um árásir og aðfarir að henni.
Teiftónsku riddararnir náðu henni á sitt vald árið 1308.
Árið 1358 var Gdansk að Hansaborg og næstu aldirnar, einkum
á 16. og 17. öldum, var hún í fremstu röð verzlunarborga Evrópu.
Í sænsk-pólsku stríðunum á 17. og 18. öld missti hún
yfirburði sína á viðskiptasviðinu.
Árið 1793, þegar Póllandi var skipt, varð borgin hluti af Prússlandi.
Árið 1807, eftir sigur Napóleóns á Prússum við Jena, varð
hún fríríki undir stjórn Frakka og saxa.
Prússland fékk hana aftur 1815 eftir Vínarfundinn.
Samkvæmt skilmálum Versalasamninganna í kjölfar fyrri
heimsstyrjaldarinnar (1919) varð borgin enn að fríríki (1953 ferkm)
undir stjórn Þjóðabandalagsins.
Í upphafi síðari heimsstyrjaldarinnar (1939) lögðu Þjóðverjar
allt Pólland undir sig.
Á Potsdamráðstefnunni 1945 fengu Pólverjar yfirráðin.
Árið 1970 hófst órói meðal verkamanna í Gdansk, sem markaði
upphafið að mótmælum gegn kommúnistastjórninni um allt land.
Árið 1980 leiddu frekari mótmæli og verkföll í skipasmíðastöðvum
borgarinnar til stofnunar Einingar (Solidarity).
Þessi hópur átti drýgstan þátt í frjálsu kosningunum 1989
og leiddi samsteypustjórnina, sem komst til valda að þeim loknum.
Áætlaður íbúafjöldi árið 1991 var rúmlega 465 þúsund. |