Möltueyjar
voru byggđar fólki ţegar á snemmsteinöld.
Í litlum helli, Ghar Dalam, fundust elztu mannvistaleifar
eyjanna og geislakolsgreining leiddi til 3800 f.Kr.
Ţessi greining reyndis ónákvćm og síđari niđurstöđur
benda til tímabilsins í kringum 5000 f.Kr.
Eitt ţúsund árum síđar virđast íbúarnir, sem komu frá
Sikiley og eyjum Eyjahafsins, hafa ţróađ merkilega menningu og stunduđu
akuryrkju og kvikfjárrćkt. Ţeir
byggđu glćsileg hof og ađrar byggingar og leirmunir ţeirra bera af
öđrum slíkum frá sama tíma annars stađir í Evrópu.
Ţegar ţeir stóđu á hátindi menningar sinnar, u.ţ.b. 3000
f.Kr., fór ađ síga á ógćfuhliđina og menningarríkiđ hrundi.
Líkum er leitt ađ ţví, ađ okkur ókunnar náttúruhamfarir
hafi valdiđ, enda eru jarđskjálftar algengir í ţessum heimshluta.
Í kringum 2400 f.Kr. fluttu innflytjendur frá Sikiley og
Peloponne (suđurhl. Grikklands) menningu sína međ sér til Möltu og
eru taldir fyrstu Möltubúarnir. Ţeir
voru ekki ókunnir stríđum og hernađi, enda voru varnarvirki gegn árásum
frá sjó međal fyrstu bygginga ţeirra á eyjunum.
Á
9. öld f.Kr. gerđu Fönikíumenn Möltu ađ nýlendu sinni og mikilvćgri
verzlunarmiđstöđ, sem ţeir nefndu Melite.
Hernađarleg lega eyjanna var mikilvćg á ţessum tímum eins og
reyndar enn ţá. Grikkir
voru fyrstir til ađ reyna ađ ná eyjunum undir sitt vald á 8. og 7.
öld f.Kr. til ađ efla veldi sitt á Sikiley.
Ţeim mistókst ţessi fyrirćtlan og Malta var sjálfstćđ ţar
til Fönikíumenn lögđu hana undir sig og skömmu síđar Karţagómenn,
sem komu gráir fyrir járnum í kringum 600 f.Kr.
Ţeir réđu eyjunum ţar til síđari púnverska styrjöldin
brauzt út 218 f.Kr. Ţá
komu Rómverjar til sögunnar og Títus Semproníus tók ţar völd.
Ţrátt fyrir nćrri 1000 ára yfirráđ Rómverja og Bysantíums
og blómaskeiđ Maltverja, finnast fá menningarverđmćti frá ţessum
tíma.
Ţegar
Rómarveldi var skipt áriđ 395 e.Kr., féllu eyjarnar til Aust-Rómverska
ríkisins. Geiserich
vandalakonungur náđu ţeim undir sig áriđ 429, síđan komu
Austgotar undir stjórn Theoderichs og tóku völdin.
Ţeir stóđu viđ í 39 ár ţar til Byzans náđi aftur tökunum
áriđ 533. Áriđ 870 tókst
múslimskum aghlabídum ađ ná eyjunum og voru ţar í 221 ár.
Ţrátt fyrir tiltölulega stutt valdatíma, höfđu sarazenar
mikil áhrif á menningu og tungu íbúanna.
Nútímatunga Maltverja er ađ hálfu leyti arabísk mállýzka
frá Norđur-Afríku og hinn helmingurinn sikileysk ítalska og enska.
Mörg stađa- og fjölskyldunöfn minna á sarazenska tímabiliđ
auk byggingarstíls margra húsa í borgum og dreifbýli.
Líklega er áveitubúskapurinn líka arfur frá arabískum tíma,
ţví ađ áveiturnar eru áţekkar ţeim, sem finnast í Andalúsíu á
Spáni. Ţví miđur hefur
lítiđ varđveitzt af arabískri byggingarlist, ţví ađ regla Jóhannesarriddaranna
lét afmá skipulega öll merki um sarazena í landinu.
Normanar
komu frá Sikiley áriđ 1091 undir forystu Roger I, greifa af
Hauteville. Hohenstaufar tóku
viđ erfđum 1194 en áriđ 1268 kom Karl af Anjou til skjalanna,
Áriđ 1284 tók Pétur af Aragon viđ í nafni Hohenstauferćttarinnar.
Áriđ 1412 tóku Habsborgarar viđ međ mćđgum ţar til Karl
V, keisari, veitti Jóhannesarriddurum yfirráđin á eyjunum.
Ţeir voru búnir ađ vera á sjö ára vergangi eftir ađ ţeir
voru hraktir frá Ródos. Ţessi
ráđstöfun hafđi úrslitaáhrif fyrir Möltubúa, sem höfđu veriđ
leiksoppur í valdaspili margra stórvelda um langan aldur.
Ţegar Tyrkir ruddust eins langt og ţeir komust inn í Evrópu
á 16. öld og hernámu Möltu tókst Jóhannesarriddurum ađ sigra ţá
og hrekja á brott áriđ 1565. Ţessi
sigur dró svo mátt úr Tyrkjum, ađ ţeir komust skemmra á veg í Evrópu
en ella. Rómur Jóhannesarriddaranna, sem voru líka kallađir Mölturiddarar,
var mikill eftir ţessa atburđi. Ţeir
létu frćgasta byggingarmeistar ţess tíma, Francesco Laparelli, víggirđa
Valletta 1566 á kostnađ Evrópuţjóđa ađ launum fyrir hughreysti sína.
Borgin var skirđ eftir ţáverandi reglumeistara, J.P. de la
Valette. Nćstu tvćr
aldirnar var riddarareglan í slíkum hávegum höfđ, ađ velsćldin og
glćsileikinn tók öllum fyrri blómaskeiđum fram.
Hinn mikli fjöldi skrautbygginga, sem standa enn ţá, eru
flestar frá ţessum tíma.
Áriđ
1798 fór Napóleon í herförina til Egyptalands og kom viđ á Möltu.
Hann batt enda á yfirráđ riddarareglunnar vegna ţess, ađ í
henni voru margir riddarar af mörgum voldugum ađalsćttum, sem voru
Napóleoni ţyrnir í auga. Stórmeistari
reglunnar, Ţjóđverjinn von Hampesch, sem var kunnur fyrir ráđleysi
sitt í flestum málum, lét Napóleoni eyjarnar eftir án átaka eftir
tveggja daga umsátur. Líklega
taldi hann riddara sína ekki fallna til stórrćđna, enda höfđu ţeir
enga reynslu af. hernađi.
Áriđ
1800 tókst Maltverjum, međ stuđningi brezka sjóhersins, ađ hrekja
Frakka brott. Áriđ 1814
varđ Malta ađ brezkri krúnunýlendu viđ fyrstu friđarsamningana í
París. Bretar byggđu sér flotaherstöđ á eyjunum.
Áriđ 1921 fengu Maltverjar takmarkađa sjálfstjórn.
Eftir hetjulega baráttu gegn ţýzkum og ítölskum loftárásum
í síđari heimsstyrjöldinni fengu ţeir full yfirráđ yfir eigin málum
1947. Áriđ 1964 fengu ţeir
fullt sjálfstćđi og 13. desember 1974 varđ landiđ ađ lýđveldi
innan Brezka heimsveldisins. Hinn
31. marz 1979 var herstöđ Breta lokađ samkvćmt samningi frá 1972. |