Inúítar,
ásamt náskyldum aleutum, er þjóðflokkur, sem býr aðallega á
heimskautssvæðum Grænlands, Alaska, Kanada og norðaustustu svæðum
Síberíu.
Frekari skipting hinna mismunandi hópa þeirra fer eftir tungumálinu
og mállýzkum þess, s.s. inúítar, Yupik og alutiit.
Allt frá 16. öld hafa Evrópumenn og aðrir kallað þetta fólk
eskimóa, en þetta nafn á uppruna í montagnais, sem er
algonquantunga.
Fyrrum var álitið að nafnið þýddi „sá, sem borðar hrátt
kjöt”, sem er nú talið
rangtúlkun.
Merking nafnsins er ekki enn þá ljós, en talið að það eigi
skylt við snjóþrúgur.
Heimskautsbúar Grænlands og Kanada kjósa að láta nefna sig
inúíta en í Alaska eskimóa.
Elzta
þekkta menning inúíta, sem er kennd við aleuta, er í kringum 3000
ára. Á
síðari hluta 20. aldar var fjöldi eskimóa u.þ.b. 117.000, 51.000 á
Grænlandi og í Danmörku, 43.000 í Alaska, 21.000 í Kanada og 1600
í Síberíu.
Eskimóar
eru af asískum stofni og um margt ólíkir amerísku indíánunum.
Þeir eru asískari í útliti, með smærri hendur og fætur og
bera önnur óljósari einkenni.
Einnig er B-blóðflokkurinn áberandi meðal eskimóa en finnst
ekki í indíánunum.
Blóðflokkar eru mjög stöðugir miðað við arfgengi og því
skjóta þeir stoðum undir kenningar um mismunandi uppruna indíána og
eskimóa, þvert á kenningar fræðimanna fyrri tíma, sem töldu þá
af sama stofni og þeir hefðu þróast í mismunandi áttir á norðurslóðum.
Tungumál eskimóa og aleuta skiptist í fjölda mállýzkna, líklega
vegna þess, hve dreift þeir búa.
Hin
hefðbundna menning eskimóa byggðist á líffskilyrðunum á þessum
miskunnarlausu svæðum norðurhjarans, þar sem fæða úr jurtaríkinu
fyrirfinnst varla og trjágróður sjaldgæfur.
Þar er aftur á móti gnægð næringar úr dýraríkinu, s.s.
hreindýr, selir, rostungar, hvalir, snjóhérar, sauðnaut og hvítabirnir.
Eskimóarnir notuðu skutla til að veiða seli, bæði í gegnum
vakir og með kajökum.
Til hvalveiða notuðu þeir stærri báta, sem eru kallaðir
umiakar.
Í Kanada veiddu þeir aðallega hreindýr og önnur landdýr á
sumrin með bogum og örvum.
Helzta samgöngutæki þeirra var hundasleðinn og fatnaðurinn
var gerður úr húðum hreindýra, sem veittu góða vörn gegn gífurlegum
kuldanum.
Þeir bjuggu aðallega í snjóhúsum, iglu, eða húsum úr grjóti,
torfi og viði eða hvalbeini á veturna.
Á sumrin bjuggu margir þeirra í skinntjöldum.
Kjarni þjóðfélags þeirra var fjölskyldan og þeir voru
andatrúar.
Lífshættir
eskimóa breyttust mjög á 20. öldinni vegna aukinna tengsla við hina
svonefndu siðmenningu.
Víðast hafa vélknúin ökutæki, aðallega snjósleðar, tekið
við hlutverki hundasleðanna og rifflar komið í stað skutlanna við
veiðar.
Nú knýja utanborðsmótorar bátana áfram og fatnaðurinn er
keyptur í verzlunum.
Breytingar eru vissulega víðtækari en þessi lýsing gefur til
kynna og peningar voru óþekktir meðal eskimóa fyrrum.
Margir þeirra hafa hætt hirðingja- og veiðilífi og flutzt
til borga og bæja til að stunda fiskveiðar og vinnslu, vinna í námum
og við olíuvinnslu.
Víða í Kanada hafa þeir stofnað samvinnufélög um viðskipti með
listmuni sína, fisk og fyrirtæki í ferðaþjónustu.
Eskimóa-aleutmálin
eru töluð í Grænlandi, Alaska og Austur-Síberíu.
Aleut er ein greinin, sem lifir í tveimur mállýzkum.
Eskimóamálið skiptist í yupik, sem er talað í Síberíu og
Suðvestur-Alaska, og inúít, sem er talað í Norður-Alaska, Kanada
og Grænlandi.
Hver þessara greina skiptist í nokkrar mállýzkur.
Eskimóa- og aleutmálin eru skyld og verulega aðgreind.
Þau eiga engin skyld mál, sem vitað er um.
Aleutmálið er mjög víkjandi og orðið fátítt.
Það er einungis talað á Aleuteyjum og á Pribilofeyjum í
Beringhafi, þar sem aleutar settust að í kringum 1800.
Hljóðkerfi
þessarar málafjölskyldu er tiltölulega einfalt.
Yupik hefur fjögur greinileg sérhljóð en inúít og aleut aðeins
þrjú.
Samhljóð eru 13 – 27, allt eftir mállýzkum.
Beygingakerfi eskimómálsins er flókið, fjöldi viðskeyta er
mikill en forskeyti er aðeins eitt og engin samsett orð.
Orðmyndir aleut eru einfaldari en orðskipunin fjölbreyttari.
Viðskeytunum fylgja oft breytingar í stofni orðanna, sem þau
tengjast.
Fjöldi ávarpsorða er áberandi, allt að 30, í vesturmállýzkum
aleuta og eskimóa.
Möguleikar til myndunar afleiðsluorða er ótæmandi og fjöldi
orðstofna er tiltölulega lítill. |