Jemen
er meðal vanþróuðustu landa heims, þrátt fyrir gífurlegar
framfarir síðustu tvo áratugi 20. aldar, sem koma helzt fram í nýtingu
og sölu olíu og náttúrulegs gas.
Flestir Jemenar eru enn á stigi sjálfsþurftarbúskapar.
Áætlað er, að 12-15% af landsvæði fyrrum Norður-Jemen sé
nýtilegt til ræktunar en aðeins 1% af fyrrum Suður-Jemen.
Fyrri helming 20. aldar tókst imömum norðurhlutans að gera
landið sjálfu sér nægt með matvæli.
Ástandið nú er gjörólíkt.
Ein aðalástæðan er mikill vinnukostnaður vegna þess, að
flestir vinnufærir karlmenn hafa flutzt úr landi í vinnuleit.
Peningasendingar þeirra heim ollu verðbólgu, þannig að
heimaframleidd matvæli urðu dýrari en innflutt, s.s. korn frá BNA og
kjöt frá Ástralíu.
Náttúruauðæfi.
Olía og náttúrulegt gas, sem fannst í grennd við Shabwah í
fyrrum Suður-Jemen 1983 og nærri Ma’rib í norðurhlutanum næsta ár,
eru nú veigamesta tekjulind landsins.
Frekari rannsóknir og þróunarvinna eru í höndum bandarískra,
kóreskra, japanskra og annarra erlendra fyrirtækja.
Olía er flutt frá Norður-Jemen um leiðslu að Rauðahafi og
svipuð leiðsla liggur frá olíusvæðunum í suðurhlutanum til Aden.
Salt
er unnið úr neðanjarðarnámum nærri Salif í Tihamah og opnum námum
á Adensvæðinu í suðri. Markaðurinn
fyrir salt er lítill. Enn
þá hefur ekki verið kannað hvaða önnur auðæfi kunna að vera í
jörðu í landinu. Fyrrum
dugðu kola- og járnbirgðir í jörðu til að anna markaðnum fyrir
ýmsa gripi úr járni og stáli (sverð og hnífar).
Kolabirgðir, brennisteinn, blý, sink, nickel, silfur, gull og
e.tv. fleiri góðmálmar kunna að leynast í jörðu.
Landbúnaður.
Við aðstæðurnar, sem erfitt landslag, takmarkaður jarðvegur,
óstöðugar vatnsbirgðir og mismunandi loftslag skapa, hafa þróast
mjög árangursríkar aðferðir við að treina vatn og val útsæðis,
sem eiga sér engan líka í heiminum og gera ótrúlega fjölbreytta
uppskeru kleifa. Venjulegur
jemenskur bóndi ræktar kvikfé af staðbundnum kynjum (geitur, sauðfé
og nautgripi). Vestræn ríki
hafa stutt rannsóknarverkefni, sem hafa leitt til þess, að hentug kyn
nautgripa til mjólkur- og kjötframleiðslu hafa orðið til fyrir hin
tempraðri svæði í norðurhlutanum.
Algengasta
uppskeran er korn (hirsi, maís, hveiti, bygg, fóðurgras (sorghum)) og
fjöldi grænmetistegunda. Ræktun
ávaxta er líka mikil (mango, græðisúra, bananar, melónur, papæja
og sítrusávextir, perur, ferskjur, eppli og vínber).
Verðmætustu
afurðirnar eru kaffi og kvat. Kaffi
hefur verið mikilvægasta og þekktasta útflutningsafurð landsins um
aldir. Bezta kaffið er enn
þá nefnt eftir borginni Mocha, sem flutti mest út af kaffi a 16.-18.
öld (áður en siðmenningin kom til Suður-Ameríku, Afríku og Suðaustur-Asíu).
Kaffirunninn þrífst bezt á miðhálendinu (1360-1970m) eins og
kvat. Kvat er sígrænn
runni með laufi, sem inniheldur alkalíða og virkar örfandi, þegar
það er tuggið. Framleiðsla
þess og neyzla er veigamíkill þáttur í menningu landsmanna.
Batnandi fjárhagur fjölda fólks gerir fleirum kleift að neyta
þeirra en áður. Ríkisstjórnin hefur haldið uppi einhverjum áróðri gegn
þessari neyzlu. Aukin
neyzla hefur valdið því, að gamlar kaffiekrur eru oft notaðar til ræktunar
kvats til að mæta eftirspurninni.
Víðast er kvat samt ræktað á nýbrotnu landi, svo að það
bitnar lítið á annarri uppskeru.
Hluti kvatframleiðslunnar er fluttur til Eþíópíu og Kenja.
Síðustu
tvo áratugi 20. aldar naut baðmullarrækt í Tihamah í norðurhlutanum
og á strandsléttunni verulegs stuðnings ríkisstjórna landanna og
var veruleg en tímabundin tekjulind. Undanfarin ár hefur heimsmarkaðsverð verið lágt samtímis
talsverðum kostnaði við þróunarvinnu, þannig að þessar afurðir
hafa ekki verið samkeppnishæfar.
Fiskveiðar
hafa eflzt og orðið ríkari þáttur í efnahagslífinu á síðari tímum.
Fjölbreytni arðbærra tegunda fisks og krabbadýra í Rauðahafi
og Adenflóa er mikil. Fyrrum
var lítið framboð af sumum þessara tegunda á heimamarkaði.
Erlend þróunaraðstoð við fiskveiðar og vinnslu (aðallega
frá fyrrum Sovétríkjunum) gerði þær að veigameiri tekjulind fyrir
landið.
Iðnaður. Hinn hefðbundni handiðnaður Jemena var rómaður fyrir gæði
á árum áður (vefnaður, skartgripir (gull- og silfurvíravirki), leðurvara,
teppi, glervörur, sverð og hnífar og margs konar skreygingar fyrir
heimili og fyrirtæki). Nútímafyrirtæki
fóru ekki að skila arði í þjóðarbúið fyrr en á níunda áratugnum
að baðmullarframleiðslunni og olíuiðnaðnum undandkildum. Olíufyrirtækið BP (British Petroleum) byggði fyrstu olíuhreinsunarstöðina
í Litlu-Aden á sjötta áratugnum (þjóðnýtt 1977).
Veruleg framþróun varð í baðmullargeiranum á síðustu
valdaárum Ahmad ibn Yahya (1948-62) í Norður-Jemen.
Margra
ára áætlanir ríkisstjórna beggja landanna fyrir sameininguna
beindust að aukinni fjölbreytni í atvinnulífinu, einkum iðnaði,
sem drægi úr þörfinni á innflutningi.
Nokkuð af þessari uppbyggingu hefur orðið að burðarstoðum
efnahagslífsins. Olíu- og
gasiðnaðurinn hefur verið atvinnuskapandi.
Fjármál. Sameining hins kapitalíska efnahagskerfis Norður-Jemen og
hins sósíalíska í Suður-Jemen var meðal erfiðra verkefna ríkisstjórna
landanna á sínum tíma. Síðustu
tvo áratugi alþýðulýðveldisins þjóðnýtti stjórn landsins næstum
allt land og húsnæði, iðnað og fyrirtæki, þannig að óvíða
annars staðar var miðstýring meiri í heiminum.
Stjórnarfarið í Norður-Jemen var alger andstæða.
Þar önnuðust umboðsmenn milligöngu um peningasendingar frá
farandverkamönnum erlendis og fjölskyldur þeirra fengu langmestan
hluta peninganna. Þannig fór þetta fé fram hjá bankakerfinu og ríkið fékk
ekki tækifæri til að skattleggja þá.
Ríkissjóður var svo rýr árum saman, að Norður-Jemenar urðu
að reiða sig á fjárhagsaðstoð frá öðrum löndum (Sádi-Arabíu)
til að láta enda ná saman í ríkisbúskapnum.
Helztu fjármálastofnanir landsins eru tiltölulega ungar að árum.
Þróunabankinn var stofnaður 1962 og seðlabankinn, sem annast
seðlaútgáfu, var ekki stofnaður fyrr en 1971.
Viðskipti.
Verzlun var fyrrum aðaltekjulind ríkjanna á suðvesturhorni
Arabíuskagans. Í fornöld
var þar umskipunaraðstaða fyrir ýmsar vörur frá Suður-Asíu og
Austur-Afríku (krydd, lúxusvörur o.fl.).
Þá seldu Jemenar mikið af reykelsi, myrru og indigo.
Þessi verzlun var gífurlega arðbær og gerði hinum fornu stórveldum
kleift að byggja margar borgir, hof og minnismerki, sem eru enn þá sýnileg
í Jemen nútímans. Rómverjar
voru fyrstir til að ógna einokunaraðstöðu Jemena á viðskiptasviðinu.
Á 16. öld fóru Portúgalar að blanda sér í viðskiptin á
eigin kaupskipum. Þeir
sigldu fyrir Horn og gerðu Rauðahafssvæðið að verulegu leyti ónauðsynlegt
sem millilið viðskipta við Evrópu.
Opnun
Súesskurðarins 1869 hleypti lífi í umferðina um Rauðahafið milli
Asíu og Evrópu, þannig að Bretar virðast hafa verið framsýnir, þegar
þeir lögðu Aden undir sig 1839.
Höfn borgarinnar varð meðal aðalhafna heimsins.
Bretar höfðu lagt mikið til uppbyggingar hennar og höfðu
herstöð í grenndinni (Khor Maksar).
Höfnin var nægilega djúp og stór til að rúma stærstu
hafskip. Allt fram til 1961
fóru 75% af utanríkisviðskiptum Jemena um höfnina í Aden.
Eftir byltinguna sýndi nýja ríkisstjórnin óánægju sína með
Breta með því að beina út- og innflutningnum um höfnina í
Al-Hudaydah, sem var byggð upp og nútímavædd fyrir sovézkt fé.
Þessi viðskipti voru ekki veruleg fyrr en efnahagur landsins fór
að blómstra á áttunda áratugnum.
Útflutningur Jemena (kaffi, baðmullarvörur, húðir og skinn)
á þessum árum var þó smávægilegur að verðmæti (1%) miðað við
innflutning (matvæli, neyzluvörur, vélar, farartæki, efnavörur og
olíuvörur) vörutegunda, sem einangrun landsins hafði haldið frá
landinu.
Hin
löngu, óákveðnu landamæri að Sádi-Arabíu og losaraleg tök á föstu
landamærahlutunum gerðu smyglurum auðvelt um vik, þannig að ríkissjóður
varð af miklum tollatekjum. Viðskipti
Jemen við nágrannaríkin eru mjög lítil.
Samgöngur.
Fram til 1960 voru engar nútímasamgöngur til í Jemen nema í
Aden. Á síðustu árum
Imamans byggðu kínverjar, Bandaríkjamenn og Sovétmenn fyrstu
varanlegu vegina í norðurhlutanum.
Þessir fyrstu vegir, einn milli Al-Hudaydah og San’a’ og
annar milli Mocha (Al-Mukha) og San’a’, voru verkfræðiafrek.
Þeir styttu flutningstímann milli borganna úr dögum í
klukkustundir og komu af stað mikilli umferð og viðskiptum
innanlands. Síðan hafa
margir troðningar í í báðum landshlutum verið gerðir að vegum með
slitlagi og kröfur um svipaðar umbætur hafa komið frá fjölda
einangraðra þorpa. Nú
liggja varanlegir vegir milli allra aðalborga en enn þá eru þúsundir
kílómetra af troðningum og slóðum, sem eru tæplega færir farartækjum
með drifi á öllum hjólum. Bæði í norður- og suðurhlutanum eru fyrrum höfuðborgir
hinna aðskildu ríkja samgöngumiðstöðvar og ekki er hægt að
komast til annarra borga öðru vísi en um þær.
Síðustu
ár 20. aldar byrjaði uppbygging fremur góðs kerfis
almenningssamgangna með rútum, strætisvögnum og leigubílum.
Risastórir flutningabílar eru notaðir til langflestra
flutninga og þeir eru oft yfirhlaðnir, þannig að umferðarslys eru
ótrúlega mörg.
Allur
flutningur á sjó fer um hafnirnar í Aden og Al-Hudaydah.
Eins og segir hér að framan, varð Al-Hudaydah-höfnin æ
mikilvægari eftir byltinguna (1962) og hún er oft yfirfull af skipum,
þrátt fyrir góðan búnað til afgreiðslu þeirra.
Hin gríðarstóra og velútbúna höfn í Aden var tíðum vannýtt
á tímum kommúnistastjórnarinnar.
Líklega mun hún taka við mestum hluta inn- og útflutningi
landsins í framtíðinni, ekki sízt vegna góðs og síbatnandi
vegasambands borgarinnar við aðra hluta landsins.
Eldri hafnarborgir, s.s. Mocha, hafa fyllzt af sandi smám saman
og eru nú aðeins nýtilegar fyrir lítil skip og báta, smyglara og
strandferðir. Jemenskt
skipafélag heldur uppi fraktflutningum til hafna við Rauðahafið og
austurstrandar Afríku.
Fyrir
sameiningu ríkjanna átti hvort fyrir sig millilandaflugfélög.
Þau voru sameinuð og nýja félagið annast flug til margra
borga á Rauðahafssvæðinu, annarra arabaríkja og Evrópskra borga. |