|
Þróaðrar
borgarmenningar fór fyrst að gæta í Jeríkó á áttundu teinöld
f.Kr., þegar byggð voru hringhús og 8,5 m hár sívalur turn með
steintröppum við 3 m þykkan og 4 m háan vegg, sem var líklega hluti
borgarmúranna. Fundizt hafa leifar ferningslaga húsa á sama stað frá sjöundu
teinöld f.Kr. og höfuðkúpur, sem voru notaðar til skrauts.
Löngu síðar, á eftir að Jeríkó og aðrir bæir höfðu verið yfirgefnir,
hófu hirðingjar fasta búsetu þar á 5. teinöld f.Kr.
Minjar frá 4. teinöld f.Kr eru m.a.
koparmunir og neðanjarðarþorp í Negeveyðimörkinni
(beershevamenning). Frá því
u.þ.b. 3000 f.Kr. standa rústir víggirtra þorpa, Megiddo, Gezer,
Lachish, Arad o.fl.
Þegar
hebrear komu, voru þeir hirðingjar.
Þeir fóru að taka sér fasta búsetu á 13.-12. öld f.Kr. án
nokkurrar sérstöðu í byggingar- eða myndlist.
Í 2. Mósebók, 37 versi, segir frá gerð sáttmálsarkarinnar,
sem var fagurlega útskorin. Salómon konungur naut aðstoðar fagmanna frá Tyros í Fönikíu
við byggingu fyrsta hofsins á 10. öld f.Kr.
Ísraelsmenn voru kreddufullir og börðust stöðugt gegn nágrönnum
sínum og utanaðkomandi yfirráðum, sem gerði það að verkum, að
list þeirra þróaðist ekki sem skyldi.
Trúarlegir og sögulegir þættir í andlegu lífi þeirra, sem
komu síðar fram í gamla testamentinu og öðrum trúarritum, ollu
einstrengingslegri trú þeirra á ritninguna.
Þessi
þróun breyttist við innreið fornmenningar Grikkja á 3. öld f.Kr.
og Rómverja á 1. öld f.Kr. Þá
voru byggð leikhús, skeiðvellir, hof og vatnsleiðslur eins og
finnast annars staðar á fyrrum yfirráðasvæðum þessara þjóða en
þó mismunandi eftir þeim áhrifum, sem hefðir og siðir innfæddra höfðu
á byggingarlistina o.fl. Heródes
lét reisa stórkostlegar byggingar vítt og breitt um landið.
Banni við myndgerð manna og dýra (skurðgoð) úr mósaík var
framfylgt fullum fetum nema í höll Heródesar Antipas í Tíberías,
þar sem gerðar voru myndir af dýrum.
Þær voru dæmdar ólöglegar og eyðilagðar við fyrsta tækifæri.
Þetta myndabann var afnumið frá og með 3. öld e.Kr.
Sýnagógur í Gaíleu voru prýddar myndum af mönnum og dýrum
og gríski sólguðinn Helíos var jafnvel notaður sem miðpunktur dýrahringsins.
Í sýnagógu í Dura Europos við Efrat (3. öld) voru myndir
byggðar á biblíunni. Grafsiðir
voru grísk-rómverskir og palmýrískir og líkkistur voru skreyttar þjóðsagnakenndum
verum.
Á
fjórðu öld fór áhrifa kristninnar að gæta verulega samhliða þessari
þróun. Frá tímum
Konstantíns keisara og enn frekar á valdatíma Justiníans keisara á
6. öld voru byggðar æ fleiri kirkjur og klaustur.
Samtímis byggðust borgir og stækkuðu í Negeveyðimörkinni.
Þær tengdust byggðum og vatnsveitum arabaþjóðarinnar
Nabatea. Síðan réði íslömsk
menning ríkjum á 7.-11. öld og Omanakalífar létu reisa helgidóma,
hallir og kastala. Allt
fram á 8. öld hafði sambærilegt myndabann múslima ekki áhrif á
skreytingar mannvirkja.
Á
krossferðatímanum blandaðist vesturevrópsk menning þeirri, sem var
fyrir, og vestræn 12. og
13. aldar (gotnesk) byggingarlist kemur fram í köstulum og kirkjum þessa
tímabils.
Næsta
tímabil einkenndist af íslömskum áhrifum, einkum á tímum osmana
(1517-1917) og mörg mannvirki hafa varðveitzt frá því.
Kristinna áhrifa gætti í vaxandi mæli á þessum tíma eins
og sést í klaustrum og kirkjum.
Síðasta
skeiðið hófst með stofnun Ísraelsríkis 1948.
Þá blönduðust byggingarstílar víða að frá Evrópu og BNA
saman við sögulegar byggingar fortíðarinnar.
Hinn
14. maí 1948, deginum áður en yfirráðum Breta lauk á svæðinu, lýsti
þingið yfir stofnun Ísraels og fyrsti forseti þess varð Chaim
Weitzmann (til 1952. Frelsissveitir
araba höfðu þegar komið sér fyrir í Galíleu í janúar sama ár
og í apríl náðu þær Haifa undir sig.
Þessar aðgerðir voru upphaf stríðs, sem leiddi til þess, að
Ísraelsmenn náðu undir sig mestum hluta þess lands, sem þeim var ætlað,
þrátt fyrir lakan útbúnað og undirbúning til þessara átaka.
Þeir náðu undir sig Galíleu, svæðunum meðfram Miðjarðarhafinu
og leiðinni til Vestur-Jerúsalem.
Þegar hlé varð á og samið var um vopnahlé, stóðu Ísraelsmenn
með pálmann í höndunum og landvinningarnir voru látnir ráða framtíðarlandamærum
landsins. Austur-Jerúsalem
og arabísk svæði í Vestur-Jórdaníu tilheyrðu jórdanska konungsríkinu. Síðan þetta vopnaskak hófst hefur ekki ríkt friður í
neinn teljandi tíma milli araba og Ísraelsmanna.
Í stríðinu milli Ísraels og Egyptalands í október 1956 náðu
gyðingar Gazasvæðinu og Sínaískaga undir sig.
Þeir létu hið síðarnefnda aftur af hendi næsta ár.
Í Sexdagastríðinu 5-10/6 1967 hernámu Ísraelsmenn Sínaískagann
aftur auk Vestur-Jórdaníu, Gólanhæðir og Austur-Jerúsalem, sem þeir
innlimuðu strax. Jom-Kippurstríðið
í október 1973 endaði með samkomulagi um, að Ísrael skilaði m.a.
Sínaískaga og jórdönsku svæðunum á Austurbakkaðnum.
Árið
1977 heimsótti Egyptalandsforseti (Sadat) Jerúsalem og rétti fram
sáttahönd.
Eftir friðarviðræður milli Ísraela og Egypta undir eftirliti
BNA náðust samningar milli ríkjanna 1978.
Árið 1980 lýstu Ísraelar því yfir, að austurhluti Jerúsalem
yrði óaðskiljanlegur hluti Ísraelsríkis og borgin höfuðborg þess
um alla framtíð. Þessar
aðgerðir juku spennuna og ollu mikilli gagnrýni á stefnu Ísraela um
allan heim.
Þrátt fyrir alla viðleitni
til að stilla til friðar milli Palestínumanna og Ísraela á Gazasvæðinu
og Vesturbakkanum, hefur ekki enn þá (2003) tekizt að stöðva blóðbaðið.
Bandaríkjamenn hafa löngum haft milligöngu um friðarviðræður. |
