|
Írar
eru málglaðir og hafa gaman af rökræðum og rifrildi.
Þeir hafa mjög ríkt hugmyndaflug.
Þeir láta sjaldan hugfallast, þótt erfiðleikar steðji að,
en leita sér þá huggunar hjá flöskunni til að ýta þeim til hliðar
um stund. Þeir eru
vinalegir við ókunnuga og mjög hjálpfúsir.
Írska kráin er veigamikill þáttur í félagslífinu en er enn
þá álitin vera ætluð karlmönnum.
Opnunartími þeirra er svipaður og í Englandi og þær verða
að hafa tilskilin leyfi. Árið 2005 var þessum
reglum breytt í báðum löndum, þannig að krárnar eru opnar miklu lengur
og eigendur þeirra búa við meira frjálsræði með viðskipti sín.
Pottarar
(tinkers) er flökkufólk eins og sígaunar, sem þeir eru þó ekki
skyldir. Þeir tala sitt
eigið tungumál og eru af sama bergi brotnir og Írar.
Anglo-Írar
eru afkomendur aðalsmanna og foringja í hernum frá miðri 17. öld,
sem fengu í sinn hlut óðul, sem höfðu verið tekin eignarnámi.
Þeir voru öðru vísi en fyrri enskir landnemar í Írlandi, því
að þeir lögðu ekki á sig að læra tungu Íra.
Þeir mynduðu sérstakt samfélag, sem hélt áfram að tala
ensku, var fastheldið á mótmælendatrú og einangraði sig á bak við
háa múra frá hinum katólsku írsku nágrönnum.
Margir nýttu óðul sín aðeins sem tekjulindir, dvöldu lítið
eða ekki í Írlandi og létu ráðsmenn innheimta landskuldir hjá
hinum fátæku leiguliðum.
Síðar lagði hin ríkjandi stétt Anglo-Íra sinn skerf til
menningar Írlands. Hún
byggði óðalssetur og garða með suðrænum jurtum, sem þrífast vel
í mildu loftslagi Írlands.
Anglo-Írar
stóðu á bak við mikla uppbyggingu Dyflinnar snemma á 18. öld og
eiga sinn þátt í fögrum byggingum frá þeim tíma.
Þeir höfðu Trinity-háskólann fyrir sig og af þeim spruttu
margir þekktir Írar á sviði stjórnmála, heimspeki, rithöfunda og
skálda. Á 18. öld byggðu þeir upp margar menningarstofnanir.
Konunglega írska akademían safnaði gömlum handritum og gaf út
margra binda írska orðabók. Konunglega Dyflinnarfélagið, sem bezt er þekkt fyrir
hestasýningar sínar á okkar dögum, var upprunalega líka menningarfélag.
Söfn þess urðu undirstaða þjóðarbókhlöðunnar og þjóðminjasafnsins.
Með
tímanum vöndust Anglo-Írarnir hóglífinu á óðulum sínum.
Eftir að meginhluti Írlands varð sjálfstætt ríki misstu þeir
forustuhlutverk sitt í landinu. Mörg óðalssetranna voru eyðilögð og jöfnuð við jörðu.
Amerísku
Írarnir;
Á
19. öld fluttust u.þ.b. 2 milljónir Íra til Bandaríkjanna.
Annaðhvort flúði fólk óþolandi stjórnmálaástand eða
hungursneyðina miklu á fimmta áratug 19. aldar.
Írskir innflytjendur í New York stofnuðu byltingarhreyfingu.
Meðlimir hennar voru kallaðir "Fenians).
Afsprengi hennar varð Írska lýðveldisbræðralagið, sem barðist
fyrir aðskilnaði Írlands frá Bretlandi með ofbeldisverkum. Einn félaganna, Eamon de Valera (f. í New York 1882) var meðal
forsprakka páskauppreisnarinnar árið 1916.
Hann var dæmdur til dauða en dómnum var síðar breytt og hann
var náðaður 1917. Hann
var aftur tekinn höndum 1918 en slapp úr Lincolnfangelsinu árið 1919
og flúði til Ameríku. Hann
snéri aftur til Írlands árið 1920 og varð forsætisráðherra og síðar
forseti landsins.
Flestir
Írar, sem fluttu til Ameríku, komu úr sveitum landsins.
Þeir settust flestir að í stór-borgum N-Ameríku, þar sem þeir
réðu ríkjum á vinnumarkaðnum sem ómenntað vinnuafl, s.s. við gerð
skipaskurða og járnbrautalagnir.
Samtímis urðu þeir að stjórnmálaafli, sem varð að taka
tillit til. Á árunum
milli 1870 og 1920 voru Írar í forustuhlutverkum í borgum, þar sem
margir landar bjuggu. Margir
Írar urðu borgarstjórar og lögreglu- og slökkvilið borga voru að
miklu leyti skipuð Írum. Þrátt fyrir ítök sín í stjórnmálum Bandaríkjanna,
varð maður af írsku bergi brotinn ekki forseti landsins fyrr en 1960,
þegar John F. Kennedy (1917-1963) varð fyrsti katólski forsetinn.
Bandaríska
leikritaskáldið Eugene O'Neill (1888-1953), sem fékk fyrsta leikrit
sitt flutt 1916 og fékk Nóbelsverðlaun í bókmenntum 1936, var líka
af írsku bergi brotinn.
Írska
tungan:
Málfræðilega
er rangt að kalla írskuna (Erse) gelísku, þótt hún sé af þeim
stofni. Gelíska nær yfir
mörg tungumál, s.s. skozku. Írskan
er frekar eyjakeltneska eins og bretonska, sem innflytjendur frá
Bretlandseyjum fluttu með sér til NV-Frakklands.
Upprunalega
var keltneska töluð um allar Bretlandseyjar.
Germanar, sem settust að í Bretlandi á 5. öld fluttu með sér
germönsk tungumál og engilsaxar líka, þannig að málþróunin
leiddi til enskunnar, sem töluð er nú.
Einungis útkjálkafólk hélt áfram að tala keltneskuna.
Á seinni öldum á meðan Englendingar réðu ríkjum í Írlandi
var írskan ekki einungis samskiptaatriði heldur líka yfirlýsing um
samkennd þjóðarinnar. Þótt
írskan hljómi einkennilega í eyrum þeirra, sem þekkja germönsku-
og rómönsku tungumálin er hún engu að síður af indó-germönskum
stofni. Hún hefur þróast
án áhrifa frá öðrum evrópskum tungumálum hér um bil frá upphafi
vega, þannig að mörg málfræðimunstur hennar eiga sér enga hliðstæðu
í Evrópumálunum. Þeir,
sem reyna að skilja og læra írsku, lenda í erfiðleikum, því að mállýzkur
eru margar og staðbundnar.
Þótt
áherzla hafi verið lögð á að styrkja stöðu írskunnar, sem þekkt
er undir sameiginlega nafninu "gaeltacht", er hún á
undanhaldi. Árið 1851 töluðu
80% fleiri írsku en árið 1961. Gizkað
er á, að nú tali aðeins 55.000 manns írsku.
Langflestir Írar tala ensku. |
