|
Súmer
var fornríki í vestanverðri Asíu og samsvaraði Babýlóníu á tímum
biblíunnar. Sögu Súmer
hefur verið púslað saman úr brotum frásagna á leittöflum og
munum, sem hafa komið í ljós við uppgröft fornminja.
Nafn ríkisins nær aftur til fyrri hluta 3. teinaldar f.Kr.
Sagan.
Alla fimmtu teinöldina f.Kr. bjó þjóðflokkurinn ubaídíar
á svæði því, sem síðar var kallað Sumer.
Þessar byggðir þróuðust smám saman í helztu borgir Súmer,
Adab, Eriku, Isin, Kish, Kullab, Lagash, Larsa, Nippur og Úr.
Nokkrum öldum síðar, eftir blómaskeið súmera, komu semítar
frá Sýrlandi og Arabísku eyðimörkinni, bæði sem friðsamir
landnemar og ræningjar, og blönduðust ubaídíum.
Eftir 3250 f.Kr. fluttist annar þjóðflokkur, líklega frá löndum
norðaustan Mesópótamíu, til Súmer og blandaðist íbúunum.
Þetta fólk var súmerar, sem talaði tungu, sem var alóskyld
öðrum þekktum tungumálum.
Næstu
aldir blómstraði hagur landsins og veldi þess jókst.
Listir og byggingarlist, handverk, trú og siðfræði voru í hávegum
hafðar. Súmerska varð aðaltunga íbúanna og þeir komu sér upp
ritmáli, sem byggðist fyrst á myndrænu formi.
Þetta ritmál varð að grundvelli ritaðra samskipta um öll öll
Miðausturlönd í næstum 2000 ár.
Súmerar urðu líka fyrstir til að nota hjólið snemma á tímabili
sínu (3500 f.Kr.). Þessi staðreynd olli því, að margir trúðu og trúa því
enn, að súmerar hafi fundið upp hjólið.
Fyrsti
konungur súmera, sem getið er í heimildum, var Etana, konungur Kish
(2800 f.Kr.). Honum er lýst
á leirtöflu mörgum öldum síðar sem manninu, sem kom á stöðugleika
í ríkinu. Skömmu eftir
valdatíð hans stofnaði konungur að nafni Meskiaggasher höfðingjaætt,
sem var í samkeppni við konungsfjölskylduna í Kish, miklu sunnar í
landinu. Hann náði völdum
á svæði, sem nær frá Miðjarðarhafi að Zagros-fjöllum og sonur
hans, Enmerkar (2750 f.Kr.) tók við af honum.
Valdatími hans er þekktur vegna herleiðangurs hans gegn
Aratta, borgríki norðaustan Mesópótamíu.
Lugalbanda, einn hershöfðingjanna, tók við af Enmerkar.
Herferðir og sigrar Enmerkar og Lugalbanda eru kjarni margra þjóðsagna
frá snemmsögulegum tímum Súmer.
Í
lok valdatíðar Lugalbanda varð Enmebaragesi (2700 f.Kr.), konungur af
Etanaætt í Kish, konungur Súmer. Meðal stórkostlegra afreka hans var sigurinn yfir konungsdæminu
Elam og bygging Enlil-hofsins í Nippur.
Enlil var aðalguðinn í mesta hofi súmera. Nippur varð smám saman að trúarlegri og menningarlegri miðstöð
landsins.
Sonur
Enmebaragesis, Agga (fyrir 2650 f.Kr.?), var síðasti konungur Etana-ættarinnar
og laut í lægra haldi gegn Mesanepada, konungi Úr (2670 f.Kr.), sem
stofnaði fyrstu höfðingjaætt Úr.
Skömmu eftir dauða Mesanepada, jókst veldi borgarinnar Erech
undir stjórn Gilgamesh (2700-2650 f.Kr.).
Afrekum hans er lýst í söguljóðunum Gilgamesh.
Einhvern
tíma fyrir 25. öld f.Kr. færðist veldi súmera undir stjórn
Lugalanemundu frá Adab (2525-2500 f.Kr.) út, allt frá Zagros- til
Taurusfjalla og frá Persaflóa að Miðjarðarhafi. Næstur tók Mesilim (2500 f.Kr.), konungur Kish, við völdum.
Í lok valdatíma hans var ríkinu farið að hnigna.
Súmersku borgríkin bárust stöðugt á banaspjótum og voru orðin
hernaðarlega veikburða af þeim sökum.
Einum konunga Lagash, Eannutum (2425 f.Kr.), tókst að færa
veldi sitt yfir allt Súmer og nokkur nágrannalönd.
Þessir landvinningar voru þó ekki langæir.
Síðasti eftirmaður hans, Uruinimgina (2365 f.Kr.), kom á
margs konar félagslegum umbótum en varð að láta í minni pokann
fyrir Lugalzagesi (2370-2347 f.Kr.), landstjóra nágrannaborgríkisins
Umma. Næstu tuttugu árin
var hann voldugasti konungur Miðausturlanda.
Í
kringum 23. öld f.Kr. hafði dregið svo úr veldi súmera, að þeir gátu
ekki varið ríki sitt. Semítíski
konungurinn, Sargon I hinn mikli (2335-2279 f.Kr.) náði öllu þessu
landsvæði undir sig og stofnaði nýja höfuðborg í Agade, nyrzt í
Súmer. Hún varð auðugasta
og voldugasta borg heims. Innfæddir
í norðurhlutanum og sigurvegarar þeirra blönduðust smám saman og
mynduðu ættbálk, akkadía, sem talaði sína tungu. Súmer fékk nýtt
nafn, Súmer og Akkad.
Höfðingjaætt
akkadía var við völd í u.þ.b. eina öld.
Á valdatíma sonarsonar Sargons, Naram-Sin (2255-2218 f.Kr.), lögðu
hinir herskáu gútíar frá Zargos-fjöllum Agade-borg í eyði.
Síðan lögðu þeir Súmer undir sig og skildu eftir sig eyðileggingu
og dauða, hvar sem þeir fóru um.
Nokkrum kynslóðum síðar losuðu súmerar sig undan oki gútía.
Lagash-borg náði aftur sínum fyrri ljóma, einkum á valdatíma
Gudea (2144-2124 f.Kr.), sem var sérstaklega ráðvandur og hæfur
landstjóri. Vegna þess,
hve margar styttur hafa fundizt af Gudea, er hann kunnastur meðal nútímamanna.
Súmerar fengu fullt sjálfstæði frá gútíum, þegar
Utuhegal, konungur Erech (2120-2112 f.Kr.), vann úrslitasigur, sem var
síðar greinilega getið í bókmenntum súmera.
Einn
hershöfðingja Utuhegal, Ur-Nammu (2113-2095 f.Kr.), stofnaði þriðju
höfðingjaættina í Úr. Auk
þess að vera sigursæll hershöfðingi, vann hann einnig að félagslegum
umbótum og samdi lagabálk, sem tók gildi u.þ.b. þremur öldum áður
en lög Hammurabis tóku við. Shulgi
(2095-2047 f.Kr.), sonur Ur-Nammu, var slyngur hermaður, hæfur stjórnmálamaður
og bókmenntasinnaður. Í
valdatíð hans döfnuðu skólar og æðri menntastofnanir.
Snemma
á annari teinöld f.Kr. réðust amorítar, sem voru semískir hirðingjar
frá eyðimörkinni í vestri, inn í Súmer og Akkad.
Þeir náðu smám saman fótfestu í helztu borgunum eins og
Isin og Larsa. Óreiðan og
ólgan í kjölfar þessarar innrásar hvatti elamíta til árásar
(2004 f.Kr.) á Úr og handsama síðasta konung hennar, Ibbi-Sin
(2029-2004 f.Kr.).
Aldirnar
eftir fall Úr linnti átökum um yfirráðin í Súmer og Akkad ekki,
fyrst milli Isin og Larsa og síðar milli Larsa og Babýlon.
Hammurabi frá Babýlon sigraði Riv-Sin frá Larsa (1823-1763
f.Kr.) og varð alráður í Súmer og Akkad.
Valdataka hans markaði endalok ríkis súmera en menning þeirra
hélt áfram að dafna í Babýlóniu.
Fornleifafræði.
Fyrir miðja 19. öldina vissi enginn um fyrrum tilvist súmera
og tungumáls þeirra. Fyrstu
fornleifarannsóknirnar, sem leiddu til uppgötvunar Súmer, fóru fram
á árunum 1842-54 á svæðum í Assýriíu, Nineveh, Dur Sharrukin og
Calah og þar voru franskir og brezki
fornleifafræðingar að verki (Paul Émile Botta og Victor Place
og Sir Austen Henry Layard og Sir Henry Creswicke Rawlinson) auk írakska
fornleifafræðingsins Hormuzd Rassam.
Þúsundir leirtaflna og áletrana frá fyrstu teinöld f.Kr., að
mestu á akkadísku, fundust. Þess
vegna álitu flestir fræðimenn í fyrstu, að allar mesópótamískar
áletranir væru á akkadísku. Rawlinson
og írski presturinn Edward Hincks rannsökuðu þessar áletranir og
komust að því, að nokkrar þeirra voru ekki á semítísku máli.
Árið 1869 stakk franski fornleifafræðingurinn Jules Oppert
upp á því, að nafn tungumálsins skyldi dregið af nafni Súmer og
Akkad og það yrði kallað súmerska.
Síðla
á 19. öld og snemma á hinni 20. héldu franskir fornleifafræðingar
áfram uppgreftri í Lagash með stuðningi Louvre-safnsins og bandarískir
fornleifafræðingar í Nippur með stuðningi háskólans í Pennsylvaníu.
Rannsóknir fóru fram annars staðar, s.s. í Adab, Erech,
Eridu, Eshnunna, Jemdet Nasr, Kish, Shuruppak, Tell al-Ubaid, Tutub og
Úr. Áveituborgin Kish, 13
km austan Babýlon við Efrat, var ein helzta borg Súmer.
Þar hafa rannsóknir síðan 1922 leitt til funda mikils magns
leirmuna. Fornleifafræðingar
hafa líka uppgötvað hof Nebúkadnesars II, konungs Babýlóníu, og
Nabonidus (556-539 f.Kr.) og höll Sargons í Akkad en rústir þeirrar
borgar ná yfir tímabilið frá þriðju teinöld til 550 f.Kr. |
