|
Saga
Mesópótamíu hófst með menningu súmera, sem komu frá hálendissvæðum
Íran og Norður-Anatólíu í kringum 3000 f.Kr.
Tvö konungsdæmi, Sumer og Akkad, sameinuðust um 2350 f.Kr.
undir stjórn Sargon frá Akkad. Í
kringum 2000 f.Kr. tóku amorítar við völdum.
Hammurabi, konungur þeirra gerði Babýlon að frægri borg, en
kunnastur er hann fyrir lagabálkinn, sem ber nafn hans.
Að honum látnum gerðu hittítar árásir á landið og síðar
kassítar, sem stofnuðu konungsríkið Assýríu í kringum 1350 f.Kr.
Fyrsta höfuðborg kassíta var Ashur og síðar Nineveh (Mosul).
Árásir
margra ættflokka drógu smám saman úr mætti Assýríu á næstu öld
og kaldear, með Nebúkadnesar II í fararbroddi, endurbyggðu Babýlon
og stjórnuðu í 40 ár. Persneski
konungurinn Cyrus mikli réðist inn í landið árið 539 f.Kr. og
Persar réðu Babýlóníu þar til Alexander mikli tók við 331 f.Kr.
Þá tóku seljúkar við og stjórnuðu í 175 ár og grísk
menningaráhrif réðu mestu. Persneskir
flokkar partíana og síðar sassanída stofnuðu nýja höfuðborg,
Ctesiphon, í grennd við miðja Tígris.
Persar byggðu mörg áveitukerfi og grófu net af skurðum.
Nýtt
tímabil hófst með landvinningum araba 637 e.Kr, þegar ættflokkar frá
Arabíu breiddu út fagnaðarboðskap islam og lögðu Mesópótamíu
undir sig. Landvinningar
araba utan Arabíu, snemma á þessu tímabili, voru tiltölulega auðveldir
vegna þess, að átök milli heimsveldis sassanída
og Býzantínumanna hafði dregið úr mótstöðuafli þessara
landa. Múslimar komu sér
upp fyrstu höfðingjaættinni, Umayyad, og gerðu Damaskus í Sýrlandi
að höfuðborg sinni. Ágreiningur
um ríkiserfðir í kringum 750 og milli arabískra og persískra múslima
leiddi til þess, að Abbasídættin í Írak komst á legg og höfuðborg
hennar var Baghdad.
Abbasídættin
var við völd 750-1258 og á þeim tíma blandaðist menning arabískra
múslima og menntun persískri stórnunarlist og öðrum listum. Á þessum tíma voru verk margra grískra og rómverskra
heimspekinga og vísindamanna þýdd á arabísku og stundum var
kenningum þeirra hrært saman við arabísk gildi og menningu.
Sögur
Scheherazaed eins og þær birtast í „Arabískum nóttum” gefa
hugmynd um lífið við hirð eins abbasídakonunungsins, Kalíf Harun
ar-Rashid. Sögurnar ná líka
til Sindbaðs sæfara, Alí Baba og þjófanna fjörutíu og Alladíns
og lampans. Þær lýsa fatnaði, hirðlífi og stjórnsýslu þessa tíma
og hlutverkum stórvesíra (konunglegra ráðherra) við stjórn ríkisins
eins og þau voru í Persíu fyrrum.
Glæsileiki
abbasídatímans fölnaði, þegar áhrifa frá hinu tyrkneska
heimsveldi seljúka fór að gæta.
Esfahan, nú í Íran, var aðalmiðstöð þeirra.
Tyrkir við hirðina í Baghdad voru í áhrifastöðum.
Hlutverk stórvesíranna óx og í upphafi 12. aldar var kalífinn
aðeins konungur að nafninu til. Þótt
Tyrkir næðu öllum völdum í kalífaríkinu, breyttist skipulag ríkisins
ekki fyrr en mongólar náðu Baghdad á sitt vald árið 1258.
Þá leið kalífaríki abbasída undir lok, þótt ættin héldi
völdum í Egyptalandi. Írak
varð að samsafni smárra konungsríkja.
Tyrkneska
höfðingjaættin Osman náði lokst fótfestu í Anatólíu og stofnaði
furstadæmi, sem varð síðar að Ottómanaveldinu.
Þeir ruddu síðustu leifum áhrifa Býzantínumanna brott. Þeir unnu Baghdad árið 1534 og sendu þangað landstjóra.
Nokkrum sinnum reyndi höfðingjaætt í Íran (Safavídar) án
árangurs að ná undir sig hlutum af Írak.
Soldán Ottómana réði Egyptalandi, Sýrlandi og hlutum Arabíu,
þ.m.t. Mekka og Medína.
Árangursrík
stjórn Íraks byggðist á friðsamlegri sambúð við ættflokka bedúína,
sem voru margir mjög áhrifa- og valdamiklir í dreifbýlinu. Stjórn Ottómana studdi áhrifamestu ættflokkana til að
halda þeim á mottunni. Ottómanar
veittu áhrifamiklum ættarhöfðingjum fjárhagsstuðning til að halda
uppi lögum og reglu og hindra árásir á borgir landsins.
Þetta kerfi dugði vel um aldir.
Í
lok 19. aldar jókst stuðningur nokkurra ráðandi afla innan Ottómanastjórnarinnar
við stefnu, sem ýtti innfæddum ættflokkum til hliðar. Einn þessara hópa var Ungir Tyrkir, sem börðust fyrir útbreiðslu
tyrknesku og alræði Tyrkja í ríkinu.
Þegar þeir komust til valda, sendu þeir landstjórnir, sem léku
aðra þjóðflokka illa, til hinna ýmsu héraða ríkisins. Írakar í borgum og sveitum landsins sýndu þessum nýju
stjórnunaraðferðum mikla andstöðu og menntamenn landsins fóru að
gera áætlanir um aðskilnað landsins frá Ottómanaveldinu.
Ottómanar
studdu Þjóðverja í fyrri heimsstyrjöldinni.
Bretar, sem lögðu áherzlu á vörzlu leiðarinnar til Indlands
um Miðausturlönd, gerðu Egyptaland að verndarsvæði og studdu hasemítahöfðingjana
í Mekka og Medína í uppreisn þeirra gegn Ottómönum. Bretar sendu líka könnunarleiðangur frá Indlandi til Íraks,
ekki eingöngu til að tryggja almenna hagsmuni sína í Miðausturlöndum,
heldur einnig til að gæta hagsmuna Brezk-Íranska olíufélagsins. Hersveitir Breta lentu við Al Faw í nóvember 1914 og héldu
til Al Kut, þar sem tyrkneskar hersveitir umkringdu þær og hvöttu
þær til að gefast upp. T.E.
Lawrence, sem varð síðar kunnur sem Arabíu-Lárens, reyndi árangurslaust
að kaupa brezku hersveitunum grið.
Þær gáfust loks upp fyrir Tyrkjum í apríl 1916.
Bretar sendu fleiri hersveitir til landsins og hernámu Baghdad
í marz l917.
Í
lok styrjaldarinnar samþykkti Þjóðabandalagið að Bretar stjórnuðu
Írak þar til landsmenn hefðu kosið sér stjórn.
Margir Írakar höfðu horn í síðu Breta og margir ættflokkar
gerðu uppreisn í norðurhluta landsins 1920.
Bretar brugðust þannig við, að setja meðlim hasemítafjölskyldunnar,
Ali ibn Husayn, í konungsstól sem Faisal konung árið 1921.
Írak fékk sjálfstæði 1932 en Bretar héldu þó nokkrum
yfirráðum í innanríkismálum og viðskiptum með sérstökum
samningi. Árið 1945 varð
írak meðlimur í Sameinuðu þjóðunum og Arababandalaginu.
Í
landinu ríkti þingbundinn konungur til 1958, þegar hópur liðsforingja
í hernum gerðu byltingu og ráku stjórnina frá völdum.
Hinn ungir konungur hasemíta, Faysal II, og krónprinsinn, Abd
al-Ilah, voru báðir líflátnir.
Þá var lýst yfir lýðræði í landinu undir stjórn Abdul
Karim Kassem, stórfylkisforingja.
Aðrir
aðilar byltingarinnar voru líka í valdaleit.
Nýjum stjórnmálaflokki, Bath, tókst að telja hernum trú um
að Kassem væri óhæfur og honum yrði að koma frá völdum.
Árið 1963 bylti formaður Bath-flokksins, Ahmad Hassan al-Bakr,
Kassem úr stóli og lét drepa hann.
Þá var stofnað byltingarráð undir stjórn forseta, Abd
as-Salam Arif, sem var ekki meðlimur Bath-flokknins.
Árið
1965 brutust út átök milli stjórnarandstæðinga og Bath-manna í
byltingarráðinu. Annar hópurinn
vildi sameiningu við Egyptaland en hinn vildi nánara samband við Sýrland.
Tilraun til að víkja Arif úr embætti mistókst en síðar fórst
hann í þyrluslysi. Byltingarráðið
kaus pá bróður hans, Abd ar-Rahman Arif, í forsetaembættið.
Átök milli Bath-manna og Egypzku sameiningarmanna héldu áfram
til 1968, þegar Bakr bylti forsetanum úr sessi.
Undir
hans stjórn jukust átök milli hers landsins og kúrda.
Síðla á þriðja áratugnum unnu Írak og Íran saman að því
að halda kúrdum í skefjum báðum megin landamæranna.
Eftir byltinguna 1958 fóru bæði ríkin að styðja kúrda
handan landamæranna til skæruliðastarfsemi.
Árið 1974 ákvað Írak að herja á norðurhéruðin til að bæla
þessa starfsemi niður. Í marz 1975 komst Írak að samkomulagi við Íran um lok þessa
stuðnings. Fjöldi kúrda
flúði til Írans. Stjórn
Bakr efldi samband landsins við Sovétríkin, sem studdu þá í stríðinu
við kúrda.
Sambandið
við Íran var þrungið spennu. Þegar
keisaranum var velt úr sessi árið 1979, studdi Írak nýju ríkisstjórnina
í fyrstu en stríð brauzt út á milli landanna árið eftir, þegar
Írakar sögðu upp samningi við Íran um aðgang að Shatt al-Arab
flutningaleiðinni. Þarna
bjó einnig að baki sú staðreynd, að Íranar vildu vinna öllum árum
að útbreiðslu byltingarinnar til Íraks.
Árið
1979 sagði Bakr af sér sem forseti og árið 1980 tók Saddam Hussein
at-Takriti við. Hann efndi
til fyrstu kosninga til löggjafarþings síðan konungi hasemíta var
velt úr sessi 1958. Stríðið
milli Íraks og Írans hélt áfram og magnaðist, þrátt fyrir
tilraunir til að stilla til friðar.
Írakar gerðu sprengjuárásir á margar borgir í Íran og notuðu
til þess eldflaugar, sumar hlaðnar sýklavopnum.
Samið var um vopnahlé í ágúst 1988.
Í
júlí 1990 sökuðu Írakar Kuveita um offramleiðslu og stuld á olíu
frá umdeildu svæði við landamæri ríkjanna.
Eftir að samingaumleitanir fóru forgörðum snemma í ágúst réðust
írakskar hersveitir inn í Kuveit, lögðu undir sig höfuðborgina, ráku
stjórnina frá völdum og innlimuðu landið.
Þegar öryggisráð Sameinuðu þjóðanna samþykkti viðskiptabann
á Írak, hófst mikill vígbúnaður bandamanna í Sádi-Arabíu undir
stjórn BNA til varnar Sádiaröbum, ef þörf krefði.
Innan sólarhrings frá því, að skilyrði Sameinuðu þjóðanna
um brotthvarf Íraka frá Kuveit var liðinn 15. janúar 1991 réðust
bandamenn (37 þjóðir) á Írak á landi, sjó og úr lofti.
Þessi hernaður var kallaður „Eyðimerkurstormur”.
Írakar voru hraktir út úr Kuveit, þegar bandamenn réðust á
þá á landi 27. febrúar 1991. Orrustan
stóð í 100 klst. Írakar
beygðu sig undir vilja Sameinuðu þjóðanna, að nafninu til a.m.k.
og lofuðu að eftirlitsmönnum skildi veittur aðgangur að vopnabúrum
til að tryggja útrýmingu gereyðingarvopna og sýklavopna.
Kúrdar komust í sviðsljósið eftir að Írakar bældu
uppreisn þeirra niður með mikilli hörku og líklega notkun sýklavopna.
Uppreins shíta í suðurhluta landsins var einnig bæld niður.
Margir
hafa velt fyrir sér, hvers vegna bandamenn gengu ekki milli bols og höfuðs
á Saddam Hussein í Flóabardaga.
Hann hefur stöðugt streitzt við og neitað að fara eftir
samningum um eftirlit með eyðingu framangreindra vopna.
Sumarið 2002 hófu BNA undir stjórn Bush yngri forseta undirbúning
að innrás í Írak til að koma Hussein frá völdum, þar sem hann er
talinn hafa stutt og styðja enn þá alþjóðlega hryðjuverkastarfsemi.
Innrás
Bandaríkjamanna og bandamanna þeirra hófst síðan og Bush yngri, forseti,
lýsti stríðinu loknu í apríl 2003. Allt frá þessum svokölluðu
stríðslokum hafa menn Saddams Husseins, sem var í felum til 12. desember
2003, ásamt öðrum skæruliðahópum, staðið að árásum á heri bandamanna,
útibú Sameinuðu þjóðanna í Bagdad og Rauða krossinn með
miklu mannfalli á báða bóga.
Saddam fannst að kvöldi föstudags
eftir að bandamenn höfðu fengið vísbendingar um hæli hans. Það tók
nokkra leit, þar til hann fannst skítugur og lúsugur í neðanjarðarbyrgi,
hálfgerðri rottuholu, og var líklega fluttur til höfuðstöðva
Bandaríkjahers í Qatar. Hann gafst mótþróalaust upp, þótt hann
hefði skammbyssu sér við hlið í holunni. Bandaríkjaþing samþykkti loks 3. nóvember 2003
fjárveitingu til áframhaldandi hernaðar og uppbyggingar í Afghanistan og
Írak, alls US$ 87 miljarða.
Saddam Hussein var dæmdur til dauða fyrir glæpi gegn
mannkyni í desember 2006 og líflátinn (hengdur) milli jóla
og nýárs. Þessi aftaka mæltist mjög misjafnlega fyrir
um allan heim, m.a. vegna þess, að ekki var haft fyrir því
að bera hann öllum þeim sökum, sem voru eftir á borðinu.
Margir óttast, að hryðjuverkin í Írak og annars staðar í
heiminum aukist um allan helming vegna aftökunnar. |
