Mesópótamía (gríska: Landið milli ánna) er svæði í Vestur-Asíu milli ánna Tígris og Efrat, þar sem fyrsta borgarmenning heims óx úr grasi í kringum 3500 f.Kr.  Mesópótamía, sem oft er nefnd vagga siðmenningarinnar, var líka vagga menningar súmera, Babýlóniumanna, Assýríumanna og kaldea.  Þar er nú mestur hluti Íraks, Suðaustur-Tyrklands og Austur-Sýrlands.

Árnar Tígirs og Efrat renna beggja vegna u.þ.b. 400 km breiðs landsvæðis suður á bóginn frá Tyrklandi.  Efrat er u.þ.b. 1300 km löng og Tígris 885 km.  Þær sameinast á leiðinni og heita þá Shatt Al-Arab þar til þær hverfa í Persaflóa.  Dalir og sléttur Mesópótamíu liggja að þessum meginmóðum og þverám þeirra.  Landslag er hæðótt í norðri og austri og Arabíska eyðimörkin og Sýrlensku steppurnar í vestri.  Náttúruauðæfi Mesópótamíu hafa ætíð laðað til sín þjóðflokka frá nágrannalöndunum eins og þjóðflutningar og innrásir í aldanna og teinaldanna rás lýsa bezt.  Úrkoma er lítil í þessum heimshluta en áveitur gera mikla ræktun mögulega í frjósömum jarðvegi.  Döðluplálmaræktun í suðurhlutanum gefur af sér mat, trefjar, timbur og dýrafóður.  Fiskur er í báðum ánum og mikið fuglalíf er í mýrlendum og stórum árósunum.

Fyrstu ríkin í Mesópótamíu.  Þörfin fyrir áveitur og landvarnir leiddi snemma til gerðar áveituskurða og byggingar borgarmúra.  Eftir 6000 f.Kr. stækkuðu þéttbýlin og urðu að borgum á 4. teinöld f.Kr. Eridu er líklega fyrsta þéttbýlið á þessum slóðum en hið áhugaverðasta er Erech í suðurhlutanum, þar sem leirsteinshof voru skreytt fögrum málmskreytingum og listaverkum úr steini.  Þar fundust líka elztu rituðu heimildir um Mesópótamíu á 2. teinöld f.Kr.  Þróun stjórnsýslu varð til þess, að ritmálið varð til.  Súmerar voru líklega upphafsmenn þessarar þróunar, sem breiddist síðan út í norðurátt að Efrat.  Aðrar veigamiklar borgir í Súmer voru Adab, Isin, Kish, Larsa, Nippur og Úr.

Semítískur þjóðflokkur frá miðhluta Mesópótamíu, akkadíar, lögðu þetta landsvæði undir sig í kringum 2330 f.Kr.  Konungur þeirra, Sargon I hinn mikli (2335-2279 f.Kr.), stofnaði höfðingjaættina Akkad og tungumál þeirra kom smám saman í stað súmersku.  Gútíar, sem voru hirðingjar í hæðunum í austurhlutanum, tóku við af Akkadíum í kringum 2218 f.Kr. og síðar tók 3. konungsættin í Úr við yfirráðum í mestum hluta Mesópótamíu.  Súmerskar hefðir og siðir blómstruðu í Úr.  Innrásarmenn frá ríki í norðri, Elam, eyðilögðu Úr í kringum 2000 f.Kr.  Á valdatíma þeirra náði ekkert borgríki yfirráðum fyrr en um miðja 18. öldina, þegar Hammurabi frá Babýlon sameinaði landið í nokkur ár í lok valdatíma síns.  Samtímis þessum atburðum náði amorítafjölskylda yfirráðum í Ashur í norðri en féll síðan ásamt Babýlon í hendur innrásarmanna.  Í kringum 1595 f.Kr. réðust hittítar á Babýlon og síðan tóku kassítar við.  Næstur fjórar aldirnar blómstraði Babýlon og konungar borgríkisins jöfnuðust á við faraóa Egyptalands.  Hurríar frá Kákasus, líklega skyldir Uratu-fólkinu, stofnuðu Mitanniríkið og innlimuðu Babýlon.  Hurríar höfðu búið í Mesópótamíu um aldir en eftir 1700 f.Kr. dreifðust þeir í stórum hópum um norðurhluta landsins og inn í Anatólíu.

Stórveldi Assýríumanna og kaldea.  Í kringum 1350 f.Kr. fór konungsríkið Assýría í norðurhluta Mesópótamíu að færa sig upp á skaftið.  Herir þess sigruðu Mitanni, náðu Babýlon á sitt vald um tíma 1225 f.Kr. og komust alla leið að Miðjarðarhafi 1100 f.Kr.  Næstu tvær aldir drógu arameískir þjóðflokkar á steppum Sýrlands úr framrásinni og með aðstoð þjóðflokka kaldea tókst þeim að ná Babýlon á sitt vald.  Assýríumenn börðust við þá og aðra þjóðflokka og færðu aftur út kvíarnar eftir 910 f.Kr.  Þegar veldi þeirra stóð sem hæst (730-650 f.Kr.) réðu þeir löndum frá Egyptalandi að Persaflóa.  Sigruð svæði voru undir stjórn varakonunga eða voru innlimuð, ef íbúarnir voru með uppsteit.  Þeir, sem sýndu af sér tilburði til uppreisna og óeirða, voru óspart reknir að heiman, þannig að víða varð mikil blöndun þjóðflokka í landinu.  Tíðar uppreisnir kröfðust öflugs herafla en samt tókst ekki að halda uppi lögum og reglu í þessu víðlenda ríki til langframa.  Spenna innanlands og árásir media og kaldea í Babýlóníu urðu Assýríu að falli árið 612 f.Kr.  Medar náðu undir sig hæðalandinu og létu kaldeum undir stjórn Nebúkadnesars II Mesópótamíu eftir.  Þeir stjórnuðu ríkinu til ársins 539 f.Kr., þegar Cyrus mikli, Persakonungur og konungur Medíu, lagði Babýlon undir sig.

Persnesk yfirráð.  Persar skiptu Mesópótamíu í héruðin Babýlon og Ashur.  Babýlon varð voldugasta borgin í konungsdæminu.  Arameíska, sem var víða töluð fram að því, varð aðaltunga íbúanna og stjórn landsins tókst að koma á jafnvægi og ró.  Loks þróaðist stjórnsýslan í ofstjórn og ríkinu tók að hnigna.

Hellenar og Rómverjar.  Alexander mikli lagði Litlu-Asíu undir sig 331 f.Kr.  Að honum látnum 323 f.Kr. leystist ríki hans upp.  Seleucus I kom til Babýon 312 f.Kr. og tók við völdum í Mesópótamíu og Persíu.  Fjöldi borga var stofnaður.  Seleucia við Tígris var hin stærsta þeirra og var miðstöð hellenskrar menningar og viðskipta og vagga blómaskeiðsins, sem íbúarnir upplífðu um skeið.  Hið mikla áveitukerfi Nahrawan var byggt.  Í kringum 250. f.Kr. náðu konungar  Partíu af Arsacidætt Mesópótamíu úr höndum seljúka.  Þeir skiptu ríkinu í lén með blöndu íbúa af grískum og persneskum uppruna.  Partíar stóðu af sér þrjár miklar innrásir Rómverja en lutu í lægra haldi fyrir sassanídum, sem réðu löndum frá Efrat að núverandi landamærum Afghanistan.  Þeir komu upp dugandi stjórn embættismanna og bættu víða áveitu- og fráveitukerfi.  Stöku átök við rómverska héraðið Sýrland, sem Býzantínumenn réðu síðar (eftir 395), og araba á landamærum eyðimerkurinnar, leiddu til falls ríkis sassanída, þegar arabar voru að breiða út islam árið 635.

Miðaldir og nútími.  Á árunum 635-750 réðu Umayyad-kalífar frá Damaskus landinu.  Þá settust stórir hópar hirðingja að í landinu og arabíska tók við af grísku og persnesku.  Átök milli múslima leiddu til þess að Baghdad varð höfuðborg múslima og kalífar abbasída komust til valda.  Þeir fluttu inn tyrkneska þræla og gerðu þá að hermönnum, sem tryggðu völd þessarar konungsættar í landinu.  Eftir að mongólar lögðu Baghdad í eyði árið 1258 varð landið stjórnlaust og árásir bedúína og mongóla 1401 ollu víðtækum skemmdum á áveitukerfum og drógu úr landbúnaði.

Ottómanatyrkir og persneskir safavídar kepptu um yfirráðin í Mesópótamíu frá 16. til 18. aldar.  Tyrkir urðu yfirsterkari.  Í fyrri heimsstyrjöldinni náðu brezka hersveitir landinu eftir miklar orrustur á landi.  Þjóðabandalagið fól síðan Bretum, Sýrlendingum og Frökkum yfirráðin í Írak, sem varð sjálfstætt ríki árið 1932 með ýmsum skilyrðum Breta og Sýrland árið 1945.