Jaršsaga landsins er svipuš og jafnflókin og meginlandsins.  Sķšustu 500 miljónir įra hefur veriš land, žar sem Nżja-Sjįland er nś eša ķ nęsta nįgrenni.  Elztu jaršlög į žessu svęši eru frį žvķ skömmu fyrir kambrķum (eldri en 570 miljónir įra) eša frį snemmkambrķum.  Žį var žarna lķklega hluti stęrra meginlands, sem nįši yfir nśverandi Įstralķu og Sušurskautslandiš.  Landrekiš myndaši greinilegan eyjaboga og djśpa įla fyrir 315-280 miljónum įra, žegar set fór aš safnast ķ įlana į hafsbotni, sem mynda nś 75% Nżja-Sjįlands.  Žetta umhverfi stóš ķ 250 miljónir įra og var blanda af setlögum nešansjįvar og eldfjallaafuršum.  Žessu skeiši lauk į vesturhluta meginlandsins ķ upphafi krķtartķmans (fyrir 135 miljónum įra) og Rangitata- fjallamótunarinnar en setlagasöfnun hélt įfram ķ austurhlutanum.  Fjallamyndunin vešrašist tiltölulega fljótt nišur aš sjįvarmįli og sjórinn žakti loks mestallt svęšiš.  Fyrir u.ž.b. 26 miljónum įra (lok Oligocene) fór Kaikoura-fjallamyndunin af staš og landiš reis upp fyrir sjįvarmįl.  Žį myndušust Sušur-Alparnir į Sušureyju og fjallgaršur Noršureyju.  Fellingahreyfingum jaršskorpunnar er ekki lokiš enn žį og žęr, įsamt vešrun og eldvirkni į Noršureyju, hafa skapaš nśverandi landslag.

Į Noršurey mynda fellingahreyfingarnar hęšótt landslag, sem myndar vatnaskil milli vesturs og austurs og į Sušurey skiptir fjalllendi eyjunni ķ tvennt.  Straumžungar įr renna nišur śr hęšunum ķ leysingum en įraurar hafa hvergi myndazt aš rįši nema į austurhluta Sušureyju, s.s. Canterbury-sléttan, sem er alger andstaša viš mjóa strandlengju vesturstrandarinnar og brattar hlķšar.  Sušur-Alparnir eru 500 km löng kešja fellingafjalla, sem rķs hęst ķ Cook-fjalli (3764m), og 15 ašrir tindar eru hęrri en 3000 m.  Uppi ķ Ölpunum eru jöklar og jökullón.   Smįjöklar Sušur-Alpanna eru rśmlega 360 talsins.  Tasmanjökull er hinn stęrsti, 30 km langur og 1 km breišur, žar sem hann sķgur nišur austurhlķšar Cook-fjalls.  Ašrir jöklar ķ Ölpunum eru m.a. Murchison, Mueller og Godley.  Fox- og Franz Josef-jöklar eru hinir stęrstu ķ vesturhlķšunum.  Į Noršureyju eru nokkrir smįjöklar ķ hlķšum Ruapehu-fjalls.   Į noršurhluta Sušureyjar brotna Alparnir upp ķ rishryggi.  Ķ vesturhlķšum žeirra eru mįlmar ķ jöršu en aš austanveršu eru žeir ķ tveimur samhliša hryggjum, sem enda ķ mörgum sundum.  Ķ sušurhlutanum brotna žeir upp ķ óslétt landslag, sem er erfitt yfirferšar en ęgifagurt.  Austan žessa fjallasalar er Otago-hįsléttan, žar sem rķkir nęstum meginlandsloftslag.

Noršureyja er lįglendari en Sušureyja og žar er loftslag žęgilegra og efnahagslegir möguleikar meiri.  Į mišri eyjunni rķs eldbrunnin hįsléttan upp frį sušurströnd stęrsta, nįttśrulega stöšuvatns landsins, Taupo, sem fyllir gamlan gķg.  Ķ austurįtt lękkar landiš og veršur hęšótt meš frjósömum svęšum mešfram įnum.  Til sušurs liggja hęšahryggirnir til sjįvar.  Ķ vestur- og austurhlķšum žessarar hęšahryggja er jaršvegur yfirleitt ófrjósamur, žótt vesturlįglendiš sé frjósamt nišur aš sandöldunum į ströndinni.  Til vesturs frį hįsléttunni tekur viš landbśnašarhérašiš į Taranaki-svęšinu, žar sem milt loftslagiš er hagstętt fyrir nautgriparękt alla leiš upp ķ hlķšar Egmont-fjall, sem er śtbrunniš eldfjall.

Ķ hlķšunum upp af noršanveršu Taupo-vatni er mikil athafnasemi tengd skógarhöggi o.fl.  Jafnvel lengra noršur eru nęgir bithagar fyrir nautgripi og jaršvegurinn nógu frjósamur fyrir blandašan bśskap.  Mišstöš žessa svęšis er Aukland į eiši meš hafskipahöfn aš austanveršu og grunna höfn aš vestanveršu.  Svęšiš noršan Aukland (Northland) tekur į sig jašartrópķskt yfirbragš meš fenjaskógum viš langar vķkur.

Vatnasviš.  Fjalllendiš į bįšum eyjunum er sundurskoriš af įrfarvegum og įrnar eru straumharšar, hęttulegar og hindra samgöngur.  Lengst žeirra er Waikato į Noršureyju og straumhöršust er Clutha į Sušureyju.  Margar įnna koma upp ķ eša renna til hinna mörgu stöšuvatna uppi ķ fjallgöršunum.  Mörg žeirra hafa veriš nżtt sem foršabśr fyrir vatnsorkuver og mörg žeirra eru manngerš (Benmore, stęrsta vatn landsins) til sama brśks.

Jaršvegur er vķša mjög vešrašur og snaušur af nęringarefnum og mjög fjölbreytilegur innan lķtilla svęša.  Setjaršvegur er ašallega leir, sem žekur u.ž.b. 75% landsins.  Mešfram įnum er frjósamur framburšur.  Į Sušurey hefur mismunandi śrkoma eftir įrstķšum mikil įhrif.  Grįbrśnn jaršvegur Miš-Otago er žunnur og grófur og undir honum er kalkjaršvegur.  Gulgrįr jaršvegurinn į Canterbury-sléttunni og öšrum svęšum meš minni śrkomu į Noršureyju er lagskiptur og grįr efst.  Gulbrśnn jaršvegur, sem einkennir mestan hluta Noršureyjar er oft gropinn į rökum skógarsvęšum.  Frjósemi hans er mismunandi eftir plöntutegundum, sem vaxa į svęšunum.  Žar sem vex falskt beyki er hann sęmilega frjósamur en į svęšum meš kauri furu og rimu er hann lagskiptur.