Páskaeyja (Isla de Pascua) í Austur-Kyrrahafi er austasti hluti pólinesísku eyjanna.  Hún er kunn fyrir risavaxnar steinstyttur og er fjarri öðrum eyjum og meginlandi Suður-Ameríku.  Pitcaim-eyja er í 1900 km fjarlægð í vestri og Síle rúmlega 3600 km í austri.  Eyjar er þríhyrningslöguð, 23 km löng og 12 km breið, alls 163 km² að flatarmáli og hæsti tindur hennar er Terevaka (600m).  Innfæddir eyjaskeggjar kalla eyjuna Rapa Nui (Hinn mikli Rapa) eða Te Pito te Henua (Nafli heimsins).  Fyrstu evrópsku gestir eyjarinnar voru Hollendingar, sem nefndu hana Páskaeyju eftir komudegi þeirra þangað.  Blandaðir íbúar eyjarinnar eru flestir af pólinesískum uppruna og búa flestir í þorpinu Hanga Roa við skjólgóða vesturströndina.  Eyjan er hluti af Valparísohéraði í Síle.

Messy litla, hæðótta eyja hefur hlaðizt upp við eldgos á sjávarbotni.  Ekkert bendir  til þess að breytingar hafi orðið á sjávarstöðu síðan hún lækkaði síðast fyrir tæplega 10.000 árum.  Útbrunnu eldfjöllin þrjú eru móbergsfjöll, sem hafa tengzt með hraunflóðum og myndað þríhyrninginn.  Smágígar eru víða í veðruðu hraunlandslaginu.  Flest hraunin eru þakin stórum og smáum, holóttum og svörtum eða ryðrauðum móbergshólum.  Líðið er um ógrýttan jarðveg en hann nýtist til verulegrar ræktunar við Hanga Roa og Mataveri í suðvesturhlutanum, við Vaihu og á sléttunni suðvestan eldfjallsins Rano Raraku og á Poike-skaganum austast á eyjunni, sem var ruddur á forsögulegum tíma.  Vatn safnast í gígvötn Rano Kao, Rano Karaku og Rano Aroi.  Stundum rennur vatn úr Rano Aroi-vatninu niður hlíðar Terevaka-fjalls og hverfur í greypan jarðveginn.  Vatnsveita Hanga Roa er hið djúpa og tæplega 1 km breiða gígvatn Rano Kao.  Strandlengja eyjarinnar eru 150-300 m há móbergsþverhnípi sundurskorin af breiðum hraunum.  Hvergi eru náttúruhafnir en legupláss er utan Hanga Roa við vesturströndina, utan Vinapu og Hotu-Iti við suðurströndina og Anakena og Bahía la Perouse við norðurströndina.  Stærstu smáeyjarnar í kringum Páskaeyju eru Motu-Nui, Motu-Iti og Motu-Kaokao við suðvesturskagann.  Eina sandströndin er við Anakena, hinar eru malarstrendur.  Mikið er um hraunhella með fjölda hvelfinga tengdum mjóum gögnum.

Loftslagið er jaðartrópískt.  Heitast er á tímabilinu janúar til marz (23°C) og kaldast í júní til ágúst (18°C).  Meðalársúrkoman er 1250 mm.  September er þurrasti mánuðurinn og mest rignir í júní og júlí.  Vindstaða er óregluleg á tímabilinu júní til ágúst en að örðu leyti ríkja staðvindar úr austri og suðaustri.  Frá september til marz umlykur heitur Perú- eða Humboltstraumurinn eyjuna (21°C).

Flóra og fána.  Upprunalegar plöntu- og dýrategundir eru fáar.  Þegar Evrópumenn komu til eyjarinnar, var toromiro-tréð eina trjátegundin og karólínuúlfaber eina runnategundin.  Aðrar plöntur voru að mestu ýmsar grasategundir.  Tréskurðarmenn eyjarinnar ofnýttu toromiro-tréð og því var útrýmt á sjötta áratugi 20. aldar.  Norskur fornleifaleiðangur hafði safnað fræju trésins og plantað þeim í lystigarðinum í Gautaborg og árið 1988 var þeim komið fyrir aftur á Páskaeyju.  Greining frjóa í jarðvegi eyjarinnar leiddi í ljós, að þar uxu aðrar tegundir trjáa og runna, þ.m.t. risa-sílepálminn, unz þær eyddust í miklum eldum eftir að búseta hófst.  Nú finnast þar aðeins 31 tegund blómplantna, 14 burknategundir og 14 mosategundir.  Mest er af grasi og smávöxnum burknum í eyðilegu landslaginu og tvær innfluttar, amerískar tegundir, totorasef (byggingarefni) og Polygonum acuminatum (lyfjaplanta), þekja umhverfi gígvatnanna.  Fjöldi nytjaplantna var fluttur til eyjarinnar frá Ameríku og Pólinesíu áður en Evrópumenn komu þangað.  Meðal þeirra var kartaflan, sem var mikið ræktuð og undistaða í fæðu landsmanna.  Innfæddir fluttu einnig inn grasker, sykurreyr, bananar, taro, jams, asískt pappírsmórberjatré (börkur notaður til klæðagerðar) og triumfetta semitriloba (amerískt;  börkur notaður til kaðalgerðar).  Líklegt má telja, að þeir hafi flutt in smávaxna tegund ananass og kókospálma.

Fyrir landnám eyjarinnar voru einu hryggdýrin fiskar og sjófuglar.  Á þurru landi þrifust köngullær, skordýr, ormar, sniglar og margfætla.  Nýlega bættust við mikill fjöldi flugna, kakalaka og smágerðra sporðdreka.  Áður en Evrópumenn komu til sögunnar voru fluttar inn litlar og stuttfættar hænur, sem voru sagðar hafa verpt bláum eggjum.  Þær blönduðust síðar evrópskum tegundum.  Evrópskar rottutegundir tóku við af ætum, pólinesískum rottum.  Sauðfé, hestar, nautgripir og svín komu með trúboðunum, sem komu sér fyrir árið 1864.  Fjöldi sauðfjár var talsverður í heila öld eftir að búskapur var tekinn upp í atvinnuskyni 1870 en sauðfjárbúskap lauk á miðjum níunda áratugi 20. aldar og nautgripabúskapur var aukinn í staðinn.  Villikattartegund, sem hefst við í hellum, hefur aldrei verið skilgreind.  Eftir 1880 bættust lyng- og akurhænur og Haukur við fánuna.  Selir og sæskjaldbökur er fáséðar núorðið en fljótakrabbi og ýmsir fiskistofnar finnast í miklum mæli umhverfis eyjuna.

Íbúarnir.  Upprunaleg tunga eyjaskeggja er týnd að mestu, þótt nokkur orð hafi fundizt í mállýzku, sem var töluð áður en trúboðar þröngvuðu hinum fáu íbúunum til að læra og tala tæhítíska mállýzku 1864.  Nú er spænska aðaltungan.  Afkomendur frumbyggjanna eru trúir þeirri hefð, að telja sig afkomendur annarrar hvorrar ættkvíslar þeirra, langeyringa eða stutteyringa.  Hjónabönd eru algeng milli þessara hópa og kynblöndun við erlenda innflytjendur hefur vaxið mjög.

Efnahagslífið.  Afkoma frumbyggjanna byggðist á ræktun kartaflna, hænsnarækt og strandveiðum en nú er ferðaþjónustan og skyldar greinar aðaltekjulindin.  Opnun flugvallar í grennd við Hanga Roa jók streymi ferðamanna frá miðjum sjöunda áratugnum og nokkur lítil hótel voru byggð í þorpinu, þar sem margir innfæddir og innflytjendur frá Síle bjóða heimagistingu.  Tengslin við Síle eru styrkt með áætlunarflugi tvisvar í viku frá Santiago og byggingu skóla, sjúkrahúsa og íþróttamiðstöðvar.  Þjóðgarðarnir, sem Sílemenn hafa byggt upp og skipulagt vel, bjóða áhugaverðar ferðir undir handleiðslu heimamanna.  Skógrækt hefur heppnast vel eins og sjá má af öllum tröllatrjánum við Vaitea og kókospálmunum við Anakena-fjörð.

Sagan.  Hollenzki flotaforinginn Jacob Roggeveen var fyrstur Evrópumanna til að heimsækja eyjuna í einn dag árið 1722.  Hann og menn hans fundu fólk mismunandi í útliti, sem dýrkaði stórar steinstyttur með eldi og lagðist flatt á jörðina, þegar sólin kom upp.  Sumir karlmannanna voru sagðir hvítir, með eyrnasneplana lafandi niður á axlir.

Varakonungur Spánverja í Perú sendi út leiðangur, sem fann eyjuna á ný 1770.  Spánverjarnir voru fjóra daga á eyjunni og sögðu frá því, að landsmenn ættu sitt eigið ritmál.  Þeir áætluðu fjölda þeirra í kringum 3000.

Svo virðist sem stríðsástand hafi ríkt á eyjunni skömmu áður en brezki sæfarinn James Cook kom þangað 1774.  Þá bjuggu þar 600-700 sárafátækir og illa haldnir pólinesískir karlar og færri en 30 konur.  Þeir sáu líka að stóru steinstyttunum hafði verið velt um koll.  Árið 1786 kom franski sæfarinn Jean-Francois de Galaup, greifi af Pérouse, og fann 2000 manns á eyjunni.  Hann reyndi án árangurs að færa íbúunum húsdýr til afnota.  Eftir 1792 komu mörg skip til eyjarinnar, þ.á.m. hvalveiðarar.  Um 1860 var Íbúafjöldinn orðinn 3000 en þrælasalar frá Perú og bólusótt fækkuðu íbúunum í 111 árið 1877.  Í lok 19. aldar fór íbúunum að fjölga á ný.  Eugène Eyraud, franskur trúboði, var fyrsti útlendingurinn, sem settist að á eyjunni árið 1864. Honum tókst að kristna alla íbúana fyrir 1868.  Innflytjendur frá Tahítí hófu sauðfjárrækt 1870.  Árið 1888 lögðu Sílemenn eyjuna undir sig og leigðu hana næstum alla til sauðfjárræktar.  Árið 1954 tók sjóher Síle að sér sauðfjárræktina.  Árið 1965 var skipaður borgaralegur landstjóri og íbúarnir urðu fullgildir borgarar í Síle.  Páskaeyingar aðlöguðu sig að stöðlum og menningu meginlandsins á einum mannsaldri án þess að glata stolti sínu og missa sjónar af hefðum og hæfileikum forfeðranna.  Í febrúar ár hvert er ungmennamót, þar sem keppst er um að endurvekja gamlar listgreinar og hefðir, útskurð, hörundsflúr, sefbátagerð, dansa og söng.

Fornleifar.  Eyjan er frægust fyrir risasteinstytturnar, sem eru rúmlega 600 talsins, og rústir stórra steinpalla (ahus) með húsagörðum landmegin, sem eru sumir listilega gerðir.  Fornleifarannsóknir fóru fram árið 1886, 1914 og 1934.  Uppgröftur, sem hófst 1955, leiddi í ljós þrjú greinileg menningarskeið.  Elzta tímabilið, 700-850, einkennist af steinpöllum við Tahai, Vinapu og Anakena.  Cook skipstjóri lýsti og dáðist að fyrstu tveimur tímaskeiðunum.  Veggurinn í Anakena var ekki uppgötvaður fyrr en 1987 og frekari uppgröftur þar sýndi, að margar mismunandi styttur voru mótaðar á fyrsta skeiðinu, þ.á.m. fyrirmyndir margra frá miðskeiðinu, sem eru ólíkar hinum fyrri vegna kúlulagaðs höfuðs to stutts skrokks.  Önnur gerð höggmynda sýnir krjúpandi mann með rasskinnarnar hvílandi á hælunum og hendur á hnjám í líkingu við styttur frá Tiahuanaco í Suður-Ameríku, sem eru frá tímanum áður en inkar komu til sögunnar.  Á miðskeiðinu, 1050-1680, voru styttur eyðilagðar og kastað á glæ og allir steinpallarnir voru endurbyggðir án tillits til stöðu sólar og hagleiks í steinsmíði.  Aðaltilgangurinn virðist hafa verið að byggja upp nógu traustar undirstöður fyrir sístækkandi brjóstmyndir, sem voru einkenni (moai) miðskeiðsins.

Á miðskeiðinu var grafhýsum komið fyrir í steinpöllunum.  Stytturnar urðu sífellt stærri og hærri og toppi úr rauðu móbergi var bætt ofan á þær (pukao).  Flestar styttur frá þessu tímabili eru 3-6 m háar.  Stærsta styttan á steinpalli var tæplega 10 m há, úr einum steini, sem vó 82 tonn með 11 tonna toppstykki.  Stærsta styttan, sem stendur enn þá, er tæplega 11 m há.  Hún stendur hálfgrafin í set fyrir neðan námurnar.  Stærsta ófullgerða styttan, sem er enn þá áföst klettunum í námunum, er tæplega 21 m há.  Kenningar, sem byggjast á fornleifafræðinni, eru uppi um, að stytturnar tákni stórmenni, sem voru tekin í guðatölu að þeim látnum.

Stytturnar á miðskeiðinu voru allar höggnar út úr sérstöku, gulu móbergi í hlíðum Rano Raraku-gígsins.  Innan og utan gígskálarinnar er fjöldi ófullgerðra styttna og þúsundir ófullkominna steinmeitla liggja þar vítt og breitt eins og steinsmiðirnir hafi orðið fyrir óvæntri truflun.  Ófullgerðu stytturnar sýna, að forhliðar þeirra voru tilbúnar til slípunar áður en þær voru losaðar frá berginu.  Síðan var styttunum rennt niður hlíðina og stillt upp þar til að hægt væri að ljúka við bakhlið þeirra áður en þær voru fluttar á steinpalla sína.  Augnatóftir og höfuðstykki þeirra voru unnin eftir að þær voru reistar upp á þeim.  Rannsóknir hafa leitt í ljós, að hvítur kórall var lagður í augnatóftirnar og ofan á þær svartir, kringlóttir steindiskar sem augasteinar.  Á hverjum steinpalli átti að standa ein til tólf styttur í röð og allar snéru þær andlitunum inn að miðju eyjarinnar.

Tilraunir, sem voru gerðar á árunum 1955-56, leiddu í ljós, að blágrýtismeitlarnir, sem voru skildir eftir í námunum, voru nægilega harðir til að vinna á móberginu.  Einnig kom í ljós, að 12 eyjarskeggjar gátu reist 25 tonna styttu 3 m frá jörðu og komið henni fyrir á steinpalli.  Verkið tók 18 daga án nokkurra annarra verkfæra en tveggja trjástofna, sem voru notaðir til að vega hana upp.  Steinum af öllum stærðum var komið fyrir undir styttunni eftir því sem henni var lyft hærra.  Samkvæmt þjóðsögunni áttu stytturnar að hafa gengið sjálfar á sína staði en í tilrauninni drógu 180 eyjarskeggjar miðlungsstóra styttu frá námunum til áfangastaðarins.  Önnur tilraun var gerð 1986 og þá kom í ljós, að 15 menn gátu flutt sams konar styttu í uppréttri stellingu með köðlum einum saman.

Brjóstmyndir frá miðskeiðinu þróuðust greinilega frá innlendri fyrirmynd og eiga sér enga hliðstæður annars staðar.  Annað einkenni miðskeiðsins var fuglaátrúnaður, sem fuglamaður var í forystu fyrir og hann hélt áfram á þriðja skeiði.  Miðstöð trúarathafnanna var í Orongo-þorpinu á toppi Rano Kao, þar sem voru steinhús með hvelfdum þökum.  Þau og hringlaga íbúðarhús með inngangi í gegnum þökin eru einkennandi fyrir miðskeiðið.  Þau voru óþekkt annars staðar í Pólinesíu en fundust á næstliggjandi svæðum í Suður-Ameríku.

Hefðbundin menning.  Á þriðja skeiði bjuggu íbúarnir í bátslaga húsum, þöktum strámottum eða dúk.  Á þessum tíma geisuðu stríð milli hinna andstæðu fylkinga með eyðilegginu og menningarlegri hnignun.  Mest áberandi hlutir, sem innfæddir smíðuðu á þessu skeiði er „mataa”, spjótsoddar úr hrafntinnu.  Tréskurður og litlar, grófgerðar styttur tóku við af stóru minnismerkjunum.  Áritaðar trétöflur með útskornum merkjum (rongo-rongo) í röðum frá hægri til vinstri og öfugt á sama hátt og gömul, grísk skrift voru endurritaðar til trúarathafna.  Þýðing þeirra var gleymd og ekki hefur tekizt að lesa úr þeim enn þá, þrátt fyrir fullyrðingar um hið gagnstæða.  Verðmætir listmunir voru faldir í leynilegum fjölskylduhellum á sama tíma og ahu-styttunum var velt um koll.

Páskaeyja var skráð á heimsminjaskrá UNESCO árið 1995.