Alaska
er á risastórum skaga. Út
frá honum suðvestanverðum teygjast Alaskaskaginn og Aleuteyjakeðjan.
Til suðvesturs teygist 805 km löng landræma meðfram landamærum
Brezku Kólumbíu í Kanada. Austan
við norðurlandamærin er Yukonsvæðið í Kanada.
Heildarflatarmál fylkisins er 1,530.693 km², þar af vötn og
ár 52.243 km². Strandlengjan
er 54.562 km löng, þ.m.t. allar eyjar meðfram ströndinni.
Nyrzti
tangi landsins og þar með BNA er Barrowtangi, sem teygir sig út í Íshafið.
Þriðjungur landsins er norðan heimsskautsbaugs.
Í vestri teygja Aleuteyjar sig inn á hafsssvæði Austurlanda
fjær. Vestasta eyjan, Attu er á 173° austur, beint norður af Nýja
Sjálandi. Það er lengra
á milli Attu og Ketchikan í suðurhlutanum en milli San Francisco og
New York. Frá yzta odda
Sewardtanga í Alaska eru rúmlega 80 km yfir Beringssund til Rússlands.
Alþjóðlega dagslínan (180°) liggur um Beringssund.
Öðrum megin við hana er Litla-Diomedeeyja í bandarískri lögsögu
en hinum megin er Stóra-Diomedeeyja í rússneskri lögsögu.
Landslag og lega.
Landið
skiptist í fjögur aðalsvæði: Heimsskautssvæði,
Klettafjöll, Hásléttuna og innanlandsfarveg Yukonárinnar
og Kyrrahafsfjöllin. Íbúarnir
skipta landinu þar að auki í þrennt: Mjóu landræmuna syðst (The
Panhandle), Alaskaskagann og Aleuteyjar og miðsuðurhlutann.
Heimsskautssvæðið
er u.þ.b. einn sjötti hluti landsins.
Loftslagið er samsvarandi, úrkoma lítil og stórar, trjálausar
túndrur. Sumardagar eru
langir og gróðurinn, aðallega mosar og blómjurtir, tekur fljótt við
sér, þótt ófrosið yfirborðið sé þunnt (60-70 sm).
Á Barrowtanga sezt sólin ekki í 84 daga samfleytt.
Þótt sumrin séu stutt verpir meira en helmingur 12 tegunda
fugla jarðar þar, 24 norðuramerískar tegundir eiga einu varpsvæði
sín þar og til viðbótar 50 tegundir annarra norðuramerískra
tegunda, sem verpa líka annars staðar.
Klettafjallasvæðið
er á milli heimsskautssvæðisins og innanlandshásléttunnar.
Aðalfjallgarðurinn er Brooks Range, 960 km langur og þakinn ís
og snjó. Sumir tindarnir ná
yfir 2400 m hæð og skógur vex aðeins í suðurhlutanum.
Þessi fjallgarður er allur norðan heimsskautsbaugs.
Innanlandshásléttan
er öldótt og stærri en Texas. Yukonáin
rennur um hana vestanverða. Hún
og þverár hennar hafa myndað risastór óshólmasvæði við
Kyrrahafið. Svæðið er
þakið skógum, vötnum og votlendi.
Rauðgreni þekur margar hlíðar og baðmullartré vaxa meðfram
ánum. Þarna ríkir ekta
meginlandsloftslag með miklum mun sumars og veturs.
Hitinn fellur niður í -48°C á veturna og meðalúrkoma er
20-38 sm. Sumrin eru stutt en dagsbirtan nær 21 klst., þegar bjartast
er, og hitinn fer upp í 38°C. Á
sumrin þiðnar yfirborðið, en frosið undirlagið heldur vatninu
kyrrstæðu, ef landhalli er lítill.
Kyrrahafsfjöllin
sveigjast meðfram allri suðurströndinni.
Loftslagið er kalt og rakt úthafsloftslag.
Hafstraumar eru heittempraðir og hlýir vindar blása frá asíska
meginlandinu. Þegar Alaska
varð fylki í BNA missti Kalifornía heiðurinn af hæsta fjalli BNA
(Mt. Whitney). Kinleyfjall
(6194m) er í þessum hluta Alaska, næstum 1800 m hærra en
Whitneyfjall.
Mjóa
landræman (Pönnuskaftið)
milli Kyrrahafsins og Brezku Kólumbíu er landfræðileg
strandlegja kanadíska fylkisins. Þessi
landræma er að meðaltali 48 km breið og um 800 km löng.
Fjöllin rísa næstum beint upp úr sjó og með ströndinni er
langur eyjaklasi, Alexandereyjar. Fegursta
leiðin til Alaska er sjóleiðin milli lands og þessara rúmlega 1000
eyja. Undirhlíðar
fjallanna eru þaktar þéttum rauðgrenisskógum, fjallaþöll og
sedrusviði, sem eru undirstaða skógarhöggs.
Fjallaskallarnir eru þaktir ís og snjó og skriðjöklar
mjakast niður hlíðarnar og dýpka árdalina og grafið djúpa firði
líka hinum norzku.
Í
suðausturhluta landræmunnar er hitinn jafnari vegna Hawaiistraumsins,
10-16°C á sumrin og -7-+5°C á veturna.
Landræman er mesta úrkomusvæði Norður-Ameríku og mest
rignir mánuðina nóvember til marz.
Þessi mikla úrkoma heldur jöklunum við og skýrir hinar mörgu
ár og læki, sem Kyrrahafslaxinn rennur upp í til að hrygna.
Mestu skógar fylkisins eru í Tongass (Tongass National Forest).
Fáir tindar strandfjallanna eru hærri en 3000 m.
St. Eliasfjöll rísa hátt í norðri, þar sem ströndin
sveigir í vestur og stórir skriðjöklar fylla dalina.
Malaspinajökull, hinn stærsti, mjakast niður frá St. Elias
(5488m). Hinn stórbrotni
Muirjökull í þjóðgarðinum Glacier Bay á uppruna sinn á sömu slóðum.
Í
suðvesturhluta landræmunnar er Alaskaskaginn og Aleuteyjar.
Skaginn liggur í 800 km langri beygju frá Naknekvatni að þeim
stað, þar sem Aleuteyjar teygja sig áfram rúmlega 1600 km.
Þetta er að mestu fjalllendi með rúmlega 50 eldfjöllum.
Loftslagið er svalt, hitinn er 10°C eða hærri á sumrin en
fer niður í -7°C á veturna. Það
er vinda- og þokusamt á Aleuteyjum vegna þess, að þær eru að
mestu trjálausar.
Miðsuðurhlutinn
nær frá landræmunni að Cookfirði.
Hinn ægifagri Alaskafjallgarður, 240 km breiður, teygir sig
inn í land í 640 km löngum boga og skilur á milli strandlengjunnar
og hálandssléttunnar. Kórónan
þessara fjalla er hæsta fjall N.-Ameríku, Mt. McKinley.
Meðfram ströndinni vestan St. Eliasfjallgarðsins gnæfa
Chugachfjöll. Chugach
National skógurinn þekur suðurhlíðar þeirra.
Þessi fjallgarður rennur saman við Kenaifjöll, aðalfjallgarð
Kenaiskaga og framhald þeirra eru lág fjöll Kodiakeyju.
Loftslagið á skaganum og eyjunni er milt eins og í landræmunni
og úrkoma er mikil. Loftslagið
á meginlandinu er kaldara og þurrara.
Dalirnir þar eru fallnir til landbúnaðar.
Náttúruauðlindir
BNA
áttu 99% lands í Alaskahéraði, en þegar landið varð að fylki,
afhenti Bandaríkjastjórn því eignarréttinn að 418.257 km² innan
25 ára. Fylkið má selja
einstaklingum og fyrirtækjum land fyrir bændabýli, heimili eða
verksmiðjur. Eignarréttur
nær ekki til náttúruauðlinda, s.s. járnnáma eða olíu í jörðu.
Það verður að sækja um
leyfi til námavinnslu til fylkisstjórnarinnar og greiða henni leigu.
Árið
1971 voru samþykkt lög á þingi fylkisins, sem áskildu frumbyggjum
landsins, inúítum, nærri eins milljarðs dollara greiðslu og yfirráð
yfir 160.000 km² lands. Inúítar
stofnuðu fyrirtæki til að annast umsjón með þessum verðmætum og
úrvinnslu þeirra.
Fylkið
ber ábyrgð á stjórnun fiskveiða og villibráðar alls staðar nema
á svæðum alríkisstjórnarinnar.
Stjórnarskrá fylkisins kveður á um, að endurnýjanlegar auðlindir
séu í eigu fylkisins og nýting þeirra eigi að vera sjálfbær.
Samkvæmt þessari stefnu má ekki skerða höfuðstólinn.
Milljónir fugla dvelja sumarlangt á klettaeyjum og votlendissvæðum
landsins. Ránfuglar eru
helztir: Skallaörninn,
gullörninn, ýmsar ugluteg., haukar og fálkar.
Orrinn, sem sést í þéttum hópum svo hundruðum skiptir, er
þjóðarfugl Alaska. Látur
feldselanna eru á Pribilofeyjum. Sæotrum
fjölgar nú talsvert síðan þeir voru friðaðir.
Beztu
stórdýra- og fiskveiðimöguleikar í BNA eru í Alaska. Meðal hinna mörgu tegunda brúnbjarna er hinn frægi
Kodiakbjörn, stærsta villta kjötætan af spendýraætt á þurrlendi. Hann vegur allt að 770 kg.
Aðrar tegundir eru m.a. grábjörninn, svartbjörninn og ísbjörninn.
Önnur villt spendýr eru m.a. hreindýr, elgir, vísundar,
sitkadádýr, villifé og fjallageitur.
Hreindýrarækt er stunduð víða í Vestur-Alaska.
Vatnsorka
fylkisins er gríðarleg. Búið
er að finna rúmlega 200 staði, þar sem vænlegt væri að byggja
vatnsorkuver. Flestir þeirra
eru á landræmunni. Snettisham
(nærri Juneau) og Eklutna (nærri Anchorage) eru orkuríkastir. |