Landslag,
loftslag, náttúrufar og náttúruauðæfi réðu mestu um búsetu Evrópumanna
í landinu. Nútímasamgöngur
hafa jafnað skilyrðin að mörgu leyti í borgum og dreifbýli en samt
gætir ýmissa lífshátta frá nýlendutímanum.
Norðvesturhlutinn. Fjöldi fornleifa gefa til kynna fasta búsetu indíána, sem
notuðu áveitur og stunduðu stallaræktun í frjósömum dölum áður
en Spánverjar komu frá Perú- og Bólivíusvæðunum.
Þeir settust að fjarri óvinveittum frumbyggjum landsins, fyrst
í Santiago del Estero árið 1553.
Skömmu síðar voru byggð virki við San Miguel de Tucumán
(1565), Salta (1582), San Salvador (1593) og San Luis (1594).
Sunnar var Córdoba stofnuð árið 1573.
Bæði Spánverjar og kynblendingar (kreólar) komu frá Sílesvæðinu
allmiklu sunnar og stofnuðu borgirnar Mendoza og San Juan skömmu eftir
1560.
Borgir
í þessum landshluta þróuðust í tengslum við þarfir landbúnaðarins
og verzlun við silfurnámurnar í Perú, einkum í Potosí (nú í Bólivíu).
Síðar, þegar Buenos Aires fór að þróast og silfurnámið
minnkaði, beindi fólkið athyglinni í suðausturátt.
Verzlunarleiðir milli Síle og Buenos Aires opnuðust um Córdoba
og Mendoza, sem blómstruðu á þessu tímabili.
Þessi leið var valin til að sneiða hjá Pampasindíánum og
er enn þá meðal aðalsamgönguleiða landsins.
Landnámið á regnskuggasvæðinu (1000 km langt) austan
Andesfjalla var aðallega á gróðursælum stöðum við árnar sunnan
San Miguel de Tucumán til San Rafael, sem er sunnan Mendoza.
Járnbrautir
voru lagðar milli Mendoza og Pampas 1885.
Þessar samgöngubætur ýttu undir vínrækt á Mendozasvæðinu.
Aðgangurinn að Buenos Aires efldi efnahaginn með stærri markaði,
fjölgaði landnemum og olli framförum í vínræktinni.
Mendoza og aðrar vinjar, s.s. San Rafael, uxu og döfnuðu og fjölskyldubúgarðarnir
við rætur Andesfjalla juku sykurframleiðslu sína, sem hófst í
upphafi landnáms. Fyrsta beina járnbrautin milli Tucumán og Pampas 1875
greiddi leið til stækkandi sykurmarkaða og nútímalegri framleiðsluaðferða.
Farandverkamennirnir sáu sér hag í að búa allt árið í þessum
landshluta, þannig að Tucumán varð þéttbýlasti staður Argentínu.
Gran
Chaco.
Þessi landshluti hefur löngum þótt vera frumbýlingsland og ríkisstjórnir
hafa ósjaldan hvatt til landnáms og þróunar hans.
Landbúnaður þróaðis fyrst á vatnasvæðum ánna Paraná og
Paragvæ og byggð myndaðist meðfram járnbrautinni, sem var lögð
til að þjóna quebracho-iðnaðinum (sútunarsýra).
Borgin Resistencia var stofnuð 1878 og Formosa 1879.
Landbúnaðurinn
hefur ætíð verið takmarkaður vegna erfiðra náttúruskilyrða.
Fyrstu leiðangrar landkönnuða komu frá Santiago del Estero í
vestri, Santa Fe í suðaustri og Ascunción (nú höfuðborg Paragvæ).
Þeim tókst ekki að sigrast á frumbyggjunum, sem þar voru
fyrir.
Landnám
Gran Chaco hófst frá Santiago del Estero, þar sem baðmull hafði
verið ræktuð með áveitum allt frá upphafi (ca 1550) og frá Santa
Fe, þar sem nautgripabændur höfðu keypt gífurlega stór svæði til
að rækta criollo-nautgripi, sem fyrstu leiðangrar til landsins fluttu
með sér. Bændurnir sigruðu
indíánana árið 1885 og færðu út kvíarnar til norðurs, allt að
Bermeio-ánni. Skógarhöggsmenn
komu í kjölfarið og ruddu land til ræktunar, einkum í
austurhlutanum, þar sem hægt var að framleiða sútunarsýru fyrir
skinnaiðnaðinn. Í
upphafi 20. aldar fóru evrópskir innflytjendur í Ausur-Chaco að rækta
baðmull, sem þoldi löng þurrkatímabil.
Þessi ræktun teygði sig hér um bil alla leið til San Miguel
de Tucumán, norður að landamærum Paragvæ við Pilcomayo-ána og inn
í Mesópótamíu í austri.
Mesópótamía.
Norðurhlutinn var fyrst numinn frá Asunción.
Spánverjar stofnuðu borgina Corrientes 1588 í nánd ármóta
Alto Paraná og Paragvæ. Landnemar
frá Santa Fe fóru yfir Paraná-ána til að setjast að í suðurhlutanum
og stofnuðu borgina Paraná. Báðar
þessar borgir eru við skipgengar ár, þannig að samgöngur við ströndina
voru tryggðar um árósa Plataárinnar.
Þegar
Spánverjar komu fyrst til Mesópótamíu, voru vegalengdir milli byggða
svo miklar og samgöngur svo erfiðar, að landnemarnir urðu að vera
sjálfum sér nægir með nauðsynjar.
Þeir náðu þessu markmiði með því að kúga indíánana og
nota þá sem ófrjálst vinnuafl.
Indíánarnir gerðu uppreisnir, sem spænski herinn bældi niður
og margir þeirra neyddust til að flýja.
Spænsk yfirvöld áttuðu sig ekki fyrr en í byrjun 17. aldar
og fólu jesúítum að friðmælast við indíánana og vernda þá.
Næstu öldina reistu jesúítarnir fjölda trúboðsstöðvabyggðir
(reducciones), sem síðar voru kallaðar „Misiones”.
Norðurhluti Mesópótamíu, sem var undir stjórn jesúítanna,
varð að mikilvægasta landnámssvæði í austurhluta álfunnar.
Héraðið „Misiones”
var stofnað skömmu eftir 1880 og Evrópumenn, einkum Þjóðverjar, hófu
landnám í skólglendum norðurhlutans.
Smábýlin í héraðinu ræktuðu aðallega te (maté), sítrusávexti,
grænmeti, sykurreyr og tung-tré.
Nautgriparækt varð ráðandi utan ræktunarsvæða.
Pampas.
Pampassvæðið var upphaflega byggt indíánum (Querandí).
Þeir voru veiðimenn, sem lifðu á fisk- og dýraveiðum og
notuðu m.a. snörur (bolas), sem þeir þeyttu frá sér til að flækja
í fótum strútanna til að hægja á þeim eða stöðva. Heiftugar árásir þeirra neyddu spænsku landnemana í
Buenos Aires til að flýja upp með ánni til Asunción og Efra-Perú. Síðar voru stórir nautgripabúgarðar (estancias) settir
á fót norðvestan Buenos Aires. Þeir
urðu hornsteinn efnahagslífs, stjórnmála og menningar Argentínu.
Þeir náðu víða yfir þúsundir ferkílómetra í upphafi en
var síðan skipt niður í smærri skákir, sem kynblendingarnir (kreólar)
keyptu eða fengu úthlutað á 17. öld.
Þarna höfðust stórar hjarðir hálfvilltra criollo-nautgripa
og hesta við. Búgarðarnir
réðu kúreka (gauchos) til að annast hjarðirnar fram á síðari
hluta 19. aldar, þegar þessum þætti í atvinnusögunni lauk.
Vítt
og breitt um landareignir búgarðanna voru hús, sem óðalsbændurnir
notuðu sem aðalstöðvar á hinum mismunandi svæðum.
Þau voru miklu betur byggð en íverustaðir kúrekanna.
Þar voru líka krár, sem voru veitingastaðir, bankar og
stundum var ýmis önnur þjónusta veitt. Sumir þessara litlu byggðarkjarnar urði að þorpum.
Smám saman teygðust búgarðarnir vestur og suður að Buenos
Aires.
Buenos
Aires og Santa Fe voru lítil þorp þar til um miðja 19. öldina en
þá hljóp hraður vöxtur í þau samhliða blómstrandi landbúnaði,
sem breytti ásjónu Pampas. Þörf
heimsmarkaðarins fyrir matvæli jókst og óðalsbændurnir nútímavæddu
rekstur sinn til að mæta henni. Sauðfé
og enskar tegundir nautgripa voru fluttar inn til að taka við af
criollo-nautgripunum. Ensku
tegundirnar gátu ekki gengið sjálfala á sléttunum og þá var farið
að rækta alfa alfa til að fóðra þær.
Kúrekarnir vildu ekki taka upp nýja siði og ganga í þau störf,
þannig að óðalseigendurnir réðu til sín evrópska innflytjendur
sem smábændur til þeirra verka.
Suðurmörk Pampas voru færð sunnar og indíánarnir, sem
bjuggu norðan Negroárinnar hrökkluðust
undan. Þeir voru horfnir
af þessu landsvæði í kringum 1880.
Nokkrar milljónir evrópskra verkamanna voru við störf á búgörðunum
í kringum 1914. Buenos
Aires þandist út á sléttuna og varð þéttbýlasta svæði
landsins. Í lok 19. aldar
voru byggðu erlendir fjárfestar miðstöðvar fyrir kjötvinnslu og pökkun
við mynni Plataárinnar. Smám
saman fjölgaði smábýlum vestan og sunnan Santa Fe- og Entre Ríos-héraðanna.
Vöxtur
landbúnaðarins ýtti undir borgarmyndun.
Járnbrautir út frá Buenos Aires teygðust inn á slétturnar
og til varð þéttasta samgöngunet landsins.
Stuðningur ríkisins beindist að hafnarborgum, sem löðuðu
til sín flesta innflytjendur og íbúa í mesta dreifbýlinu.
Buenos Aires varð því stærsta borg heims um tíma.
Pampasslétturnar urðu að hagsælasta iðnaðar- og landbúnaðarsvæði
landsins.
Patagónía.
Mestur hluti brattrar strandlengju Patagóníu var hafnleysa
í háflóði, þannig að samgöngur á sjó voru óáreiðanlegar.
Í norðurhlutanum þrengdu evrópskir innflytjendur æ meira að
indíánunum, sem fóru að bera hönd fyrir höfuð sér um miðja 19.
öldina. Indíánastríðin
á þeim slóðum og á suður og vestur Pampassléttunum náðu hámarki
í „Baráttunni um eyðimörkina” og lauk 1879, þegar hafði tekizt
að bæla niður mestu mótstöðu indíánanna.
Argentínumenn, Sílebúar og Evrópumenn settust að í Patagóníu
undir hervernd. Þeir fengu fjárhagslegan stuðning til að berjast við indíánana
og stórar, ókeypis skákir af landi.
Landnámið breiddist út til suðurs frá hafnarborginni Bahía
Blanca í Pampasfylki og frá Neuquén við rætur Andesfjalla. Sílebúar frá Punta Arenas settust að á Eldlandi og Beuquén-búar
við rætur Andesfjalla. Velskir,
skozkir og enskir innflytjendur dreifðust meðfram ströndinni og inn
í landið og enn þá er bæði enska og velska töluð á afmörkuðum
svæðum í Patagóníu.
Syðsta
borg heims, Ushuaia á Eldlandi, óx upp úr trúboðsstöð.
Þangað er ófært landleiðina.
Í lok 19. aldar hófst nautgriparækt meðfram járnbrautinni
milli hafnarborgarinnar Río Gallegos og kolanámanna við Río Turbio.
Comodoro Rivadavia varð að mikilvægri miðstöð olíu- og
gasvinnslu og ávaxtaræktunin við Negroána fór að þróast 1886, þegar
uppgjafahermenn úr indíánastríðunum og aðrir fóru að setjast að
austan Neuquén.
Búsetuþróun.
Íbúafjöldi landsins hefur tuttugufaldast síðan 1869, þegar
fyrsta manntalið fór fram og 1,8 milljónir voru taldar. Fjölgunin var ör í upphafi 20. aldar, en síðan dró úr
náttúrulegri fjölgun og fjölda innflytjenda, þannig að hlutfall
ungs fólks lækkaði. Íbúafjölgun
og fæðingatíðni er með því minnsta í álfunni.
Íbúafjöldi á ferkílómetra er sömuleiðis lágur miðað við
önnur nágrannalönd. Íbúum
fjölgar meira í borgum, einkum í Buenos Aires, en annars staðir í
landinu. Nálægt 90% þjóðarinnar
búa í borgum og þriðjungur þeirra í Stór-Buenos Aires.
Innflytjendur
og uppruni þeirra.
Gífurlegur fjöldi innflytjenda, aðallega frá Spáni og Ítalíu,
leiddi til þess, að langflestir landsmenn eru af evrópskum uppruna.
Á nýlendutímanum fundu landkönnuðir og landnámsmenn fjölda
ættkvísla frumbyggjanna. Meðal
þeirra voru diaquita-ættkvíslirnar í norðvesturhluta Andesfjalla.
Þessir indíánar bjuggu í þorpum og stunduðu jarðrækt en
voru teknir í nauðungarvinnu. Spánverjar
skiptu þeim í smáhópa og sendu þá til Perú og Río Plata-svæðisins.
Í Mesópótamíu mættu guaraní-indíánarnir, sem stunduðu
takmarkaða jarðrækt, sömu örlögum.
Flestir
aðrir indíánar landsins voru veiðimenn og safnarar, sem börðust
grimmilega gegn Spánverjum en var að lokum útrýmt eða voru hraktir
á brott. Í Gran Chaco
voru m.a. indíánaþjóðir, sem töluðu guaycuruan.
Araucania-indíánar komu yfir fjöllin frá Síle til að ráðast
á spænsku byggðirnar á Suður-Pampas þar til að eyðimörkin var
unnin 1879. Querandí-indíánar
voru líka á Pampas í grennd við núverandi Buenos Aires.
Tehuelche-indíánar voru fjölmennastir í Patagóníu og
Ona-indíánar á Eldlandi.
Áætlanir
um íbúafjölda á nýlendutímanum gefa til kynna, að rúmlega
400.000 manns hafi búið í landinu í kringum 1810.
Hlutfall indíána var í kringum 30% um þær mundir, 10% voru
svertingjar eða kynblendingar, annaðhvort þrælar eða afkomendur þeirra,
og talsverður fjöldi blendingja hvítra og indíána bjó vítt og
breitt. Á þessum árum voru hreinir Evrópumenn í minnihluta.
Mikil
bylgja innflytjenda frá Evrópu reið yfir á síðari hluta 19. aldar
og skapaði núverandi stöðu og mannlegt svipmót landsins.
Indíánar og blendingjar voru hraktir upp að Andesfjöllum eða
runnu saman við deigluna. Svartir
og múlattar hurfu við frekari blöndun.
Allt frá þessum tíma hefur blendingjum hvítra og indíána frá
Síle, Bólivíu og Paragvæ fjölgað í landamærahéruðum.
Síðla á 20. öld hófst verulegur flutningur fólks frá
Paragvæ og Úrúgvæ til borga Argentínu.
Næstum
helmingur evrópsku innflytjendanna seint á 19. og snemma á 20. öld
var frá Ítalíu og u.þ.b. þriðjungur frá Spáni.
Verulegur fjöldi kom frá Frakklandi, Póllandi, Rússlandi,
Þýzkalandi og Stóra-Bretlandi..
Árið 1869 voru 12% íbúanna fæddir erlendis.
Þetta hlutfall var komið upp í þriðjung árið 1914.
Víða í borgum var hlutfallið 2 erlendir á móti 1 frumbyggja
sama ár. Síðla á 20. öldinni,
þegar dró úr fjölda innflytjenda lækkaði hlutfall folks af
erlendum uppruna.
Ítalskir
innflytjendur höfðu mestu áhrifin á argentínska menningu og ítalska
er víða töluð í Buenos Aires.
Spænskir og pólskir innflytjendur höfðu líka mikil áhrif á
menningu landsins. Brezkt
fjármagn stóð undir lagningu járnbrauta og uppbyggingu kjötiðnaðarins.
Þjóðverjar komu sér aðallega fyrir í landbúnaði.
Frakkar fluttu með sér vínmenninguna og vínræktina og
Japanar fjárfestu í viðskiptalífinu eins og Sýrlendingar og Líbanar.
Börn
innflytjenda voru fljót að verða Argentínumenn, þannig að ágreiningur
varð ekki á milli hinna mismunandi þjóðflokka, sem ægði saman í
landinu. Skiptingin kom aðallega
fram í bilinu milli íbúa þéttbýlis og dreifbýlis.
Mörgu sveitafólki gramdist verulega auður, pólitískt vald og
menningaráhrif íbúa Buenos Aires og nærliggjandi hafnarborga og bæja. Margir þessara borgarbúa litu niður til þessara heimsku
sveitamanna. Þessarar
skiptingar og hugarfars gætti og gætir enn í stjórnmálum
landsmanna.
Tungumál
og trúarbrögð.
Spænska er þjóðartungan, þótt hún skiptist í margar mállýzkur
og beri merki áhrifa frá öðrum tungumálum, einkum ítölsku.
Fjöldi annarra tungumála og mállýskna heyrast víða, s.s.
baskamál, sikileyska, velska og gelíska.
Í lok 19. aldar þróaðist neðanjarðarmál í Buenos Aires,
sem er kallað lunfardo. Það
er deigla margra tungumála, ítölsku, portúgölsku, spænsku, frönsku,
þýzku og afrískra mála. Lunfardo
heyrist oft í tangóljóðum.
Langflestir
Argentínumenn eru rómversk-katólskir.
Meðal annarra trúarhópa eru mótmælendur og gyðingar.
Áhrif katólskunnar eru greinileg í stjórnmála- og þjóðlífi
og hún er stjórnarskrárbundin ríkistrú landsins, þótt trúfrelsið
sé virt þar á bæ líka. |