Aðskilnaðarstefnan
(Apartheid) stuðlaði að aðskilnaði kynþátta í Suður-Afríku.
Þetta orð er úr afrikaans og þýðir aðskilnaður og var
notað um stefnu hvítu minnihlutastjórnarinnar í landinu í málefnum
þeldökkra íbúa landsins. Í
nóvember 1993 náðist samkomulag um að segja skilið við þessa
stefnu og fyrstu almennu kosningarnar með þátttöku allra litarhátta
urðu að veruleika árið eftir.
Þjóðarflokkurinn
(NP) barðist fyrir aðskilnaði hvítra og þeldökkra fyrir
kosningarnar 1948 og eftir sigur flokksins var aðskilnaðurinn lögleiddur
allt til 1990. Þessi
vinnubrögð Þjóðarflokksins voru gagnrýnd á alþjóðavettvangi og
mörg lönd beittu Suður-Afríku viðskiptaþvingunum.
Þrátt fyrir afnám laga um aðskilnað, viðgengst enn þá
efnahagsleg- og stjórnmálaleg mismunun milli svartra og hvítra og
vart er að búast við snöggum umskiptum.
Aðskilnaðarlögin
drógu fólk í þrjá aðaldilka:
Hvíta, bantú (svarta) og þeldökka (blandað).
Síðar bættust fólk af asískum uppruna við sem fjórði
flokkurinn. Þessi lög kváðu
á um búsetu hvers flokks fyrir sig og menntunarskilyrði.
Þau bönnuðu líka félagslega blöndun þessara hópa og komu
í veg fyrir aðgang svartra og þeldökkra að stöðum í stjórn
landsins. Þau höfðu gífurlega
víðtæk áhrif á líf hinna undirokuðu og splundruðu stundum fjölskyldum
vegna sérstakra ákvæða um vega- og leyfisbréf.
Sem dæmi má nefna, að eiginmenn gátu ekki heimsótt
eiginkonur, sem unnu á svæðum hvítra, ef þeir höfðu ekki
atvinnuleyfi þar. Fólkið, sem mótmælti aðskilnaðinum opinberlega, var álitið
kommúnistar og stjórn landsins kom á ströngum öryggisreglum, sem
gerði landið að lögregluríki.
Landið
á langa sögu aðskilnaðar og yfirráða hvítra áður en lögin tóku
gildi. Árið 1910 var seta
á þingi takmörkuð við hvíta og eftir 1913 var svörtum úthlutað
13% af heildarflatarmáli landsins til búsetu.
Margir mótmæltu þessum takmörkunum.
Árið 1912 var Afríska þjóðarráðið (ANC) stofnað til að
berjast gegn þessari stefnu stjórnarinnar.
Á sjötta áratugnum lýsti ANC því yfir, að Suður-Afríka væri
eign allra íbúa landsins, svartra og hvítra, og vann að afnámi aðskilnaðarstefnunnar.
Eftir fjölda uppreisna og óeirða, sem leiddu til fjöldamorðanna
í Sharpeville í marz 1960, bannaði stjórnin alla stjórnmálaflokka,
þ.m.t. ANC
Á
árabilinu 1960-75 reyndi stjórnin að stuðla að mismunandi þróunarferli
fyrir svarta og hvíta. Komið var á fót heimalöndum (Bantustan) fyrir svarta, sem
urðu sjálfstæðar smáeiningar.
Hvítu íbúarnir komust þannig yfir 80% alls landsins.
Ólga og ofbeldi óx, verkföll og verkbönn urðu daglegt brauð
og mótmælaaðgerðum andstæðinga aðskilnaðarstefnunnar fjölgaði
stöðugt. Fall nýlendustjórnanna
í Mozambique, Zimbabwe og Angóla neyddu stjórn Suður-Afríku til að
slaka svolítið á taumunum.
Allt
frá miðjum áttunda áratugnum fram á hinn níunda stuðlaði ríkisstjórnin
að ýmsum umbótum og leyfðu m.a. stofnun verkalýðsfélaga svartra
og takmarkaða stjórnarandstöðu.
Stjórnarskráin, sem var samþykkt 1984, gerði ráð fyrir setu
fulltrúa fólks af asískum uppruna og þeldökkra á þingi en svartir,
75% þjóðarinnar, voru enn þá útilokaðir. Þessi niðurstaða leiddi til uppreisna í borgum landsins
og þrýstingur erlendra ríkja óx.
Ríkisstjórn landsins lét smám saman undan og árið 1990 lýsti
nýkjörinn forseti landsins, F. W. de Klerk yfir afnámi aðskilnaðarstefnunnar
og leysti foringja ANC, Nelson Mandela úr haldi.
Hann varð síðan fyrsti blakki forseti landsins eftir
forsetakosningarnar árið 1994 og stýrði samsteypustjórn með Þjóðarflokknum.
Í
maí 1996 var samþykkt ný stjórnarskrá í anda lýðræðis og vestræns
skilnings á kynþáttamálum. Mandela var hælt á hvert reipi fyrir þennan árangur eftir
tveggja ára undirbúning. Það
var mikill sigur fyrir hann að rúmlega tveir þriðjungar þingmanna
samþykktu stjórnarskrána aðeins tólf klukkustundum áður en
fresturinn til þess rann út 8. maí.
Þjóðarflokkurinn með de Klerk í fararbroddi dró sig út úr
samsteypustjórninni daginn eftir vegna mikilla fyrirvara um stjórnarskrána.
Fjöldamorðin
í Sharpeville. Sharpeville
er borg í Transvaal. Þar
hóf lögreglan skothríð á hóp mótmælenda 21. marz 1960, drap 69
manns, þ.á.m. konur og börn og særði a.m.k. 180 manns.
Hinn 30. marz lýsti stjórn landsins yfir neyðarástandi og
fangelsaði u.þ.b. 11.700 manns. ANC
og PAC voru bönnuð og
neydd til að fela starfsemi sína eða fara í útlegð.
Í kjölfarið sögðu bæði samtökin skilið við þá stefnu
sína að mótmæla friðsamlega og snéru sér í auknum mæli að
vopnuðum átökum. Aðgerðir
stjórnar Suður-Afríku ollu gífurlegri öldu mótmæla á alþjóðavettvangi
og fordæmingu Sameinuðu þjóðanna.
Fjöldamorðin mörkuðu þáttaskil í sögu landsins eftir síðari
heimsstyrjöldina. Það
einangraðist æ meir næstu þrjá áratugina vegna viðskiptabanns og
annarra aðgerða erlendra ríkja og alþjóðasamtaka. |