|
Núverandi landamæri
Líbýju ramma inn risastórt landsvæði á stærð við samanlagt flatarmál
Texas, Oklahoma, Louisiana og Mississippi í BNA. Þetta mikla flæmi er
aðallega eyðimörk, þótt nokkur svæði séu fallin til byggðar í
norðvestur- og norðausturhornunum. Líbýja hefur aldrei verið fjölbýlt
eða voldugt ríki. Nafn landsins, líkt og nafn Alsír, er nýyrði, sem
Ítalar skírðu landið snemma á 20. öldinni. Saga þessara landa er að
mörgu leyti lík, bæði fyrir og eftir islam. Þau höfðu og hafa hvort um
sig náin samskipti innbyrðis og við grannana í austri og vestri, Túnis
og Egyptaland. Þegar landið var undir yfirráðum Tyrkja (Ottómana) var
því skipt í tvö meginsvæði, hið vestara tengdist Trípólí og hið eystra
Banghazi.
Sameining þessara
svæða byggist því ekki á sögulegri þróun eða landfræðilegum þáttum,
heldur tiltölulega nýlegri þróun, s.s. vegna áhrifa
Sanusiyah-hreyfingarinnar allt frá 19. öld, ítölskum yfirráðum frá 1911
fram yfir síðari heimsstyrjöldina og olíufunda seint á sjötta
áratugnum. Sanusiyah-hreyfingin á aðallega fylgjendur í
vesturhlutanum. Grimmdarleg yfirráð Ítala stóðu skamma hríð. Mestur
hluti uppbyggingar í landinu á nýlendutímanum eyðilagðist í átökum
styrjaldarinnar. Skyndilegur olíuauður hefur verið bæði blessun og
bölvun vegna breytinga á þjóðfélaginu og hraðrar efnahagsþróunar.
Ottómanatíminn.
Líbýja var hluti Ottómanaveldisins frá fyrri hluta 16. aldar en hafði
stjórn á eigin málum líkt og Alsír og Túnis, þar sem Ottómanar réðu
einnig. Karamanli-konungsættin var við völd frá 1711 til 1835. Síðasta
árið komu upp deilur um réttinn til krúnunnar og Ottómanar gripu
tækifærið og komu á eigin stjórn á ný. Næstu 77 árin stjórnuðu
landstjórar Tyrkja landinu og innleiddu svipaða nútímaþróun og varð í
öðrum hlutum heimsveldisins. Mikilvægasti atburður þessa tímabils var
stofnun Sanusiyah-Islambræðralagsins, sem prédíkaði hreinræktaða trú,
túlkaði kóraninn og efnisheiminn, þannig að samhyggð jókst meðal múslima
og þjóða þeirra. Fyrsta Sanusiyah-bræðralagið var stofnað í Líbýju árið
1843 í grennd við rústir Kýrenu. Það breiddist aðallega út í þessu
héraði en náði einnig til suðurhlutans. Hinn mikli Sanusi, eins og
stofnandinn var kallaður, flutti höfuðstöðvar sínar til
Jaghbub-vinjarinnar við egypzku landamærin og árið 1895 flutti
eftirmaður hans og sonur, Sidi Muhammad Idris al-Mahdi, þær sunnar í
Sahara, til vinjarinnar Al-Kufrah. Þótt Ottómanar kysu fremur
útbreiðslu bræðralagsins en aukin, frönsk áhrif norðan Chad og Tibesti,
höfðu þeir vakandi auga á pólitískum áhrifum þess. Árið 1908 varð
uppreins Ungu Tyrkjanna til nokkurra umbóta. Árið 1911 réðust Ítalar,
sem áttu m.a. bankahagsmuna að gæta, inn í Líbýju
Ottómanar hófu
friðarumleitanir árið 1912 en Ítalar áttu í erfiðleikum með að brjóta
innfædda undir sig. Andstaðan gegn hernámi Ítala hélt áfram alla fyrri
heimsstyrjöldina. Að henni lokinni féllust Ítalar á kröfur
þjóðernissinna í héraðinu Trípólítaníu og Sanusiyah-bræðralagsins, sem
var öflugt í Kýrenu. Samningaviðræðurnar fóru út um þúfur og Giuseppe
Volpi, nýr og öflugur landstjóri, og fasistastjórnin á Ítalíu (1922)
gerðu Líbýju að nýlendu. Andstaðan á strandsvæðum Trípólítaníu var bæld
niður (1923) en erfiðara var um vik í Kýrenu, þar sem Umar al-Mikhtar
leiddi andspyrnu bræðralagsins, þar til hann var gómaður og líflátinn
1931.
Ítölsk nýlenda.
Á þriðja og fjórða áratugnum eyddi ítalska stjórnin stórfé til þróunar
borga, vegabóta og uppbyggingar landbúnaðarsvæða fyrir ítalska
innflytjendur. Landnámið var hugmynd Benito Mussolinis (1935) og u.þ.b.
150 þúsund landar hans (18% af líbýsku þjóðinni) settust að í Líbýju
fram að síðari heimsstyrjöldinni.
Öll þessi uppbygging
fór í súginn í hernaðnum í Norður-Afríku í síðari heimsstyrjöldinni
(1941-43) og í lok árs 1942 voru allir ítölsku landnemarnir horfnir heim
frá Kýrenu og íbúarnir voru hirðingjar. Nokkuð af efnahags- og
stjórnsýsluumbótum Ítala í Trípólítaníu lifði stríðið af. Eftir það var
Líbýja fátækt, stjálbýlt og skipt í Kýrenu og Trípólítaníu, tvö héruð,
sem höfðu mismunandi hefðir og siði, stjórnmála- og trúarskoðanir.
Sjálfstæði.
Eftir stríðið hófust umræður um framtíð Líbýju. Brezki
utanríkisráðherran lagði áherzlu á, að Sanusi-menn, sem veittu Bretum
mikla aðstoð í stríðinu, yrðu ekki settir aftur undir ítalska stjórn
(1942). Umræðan tók fjögur ár og m.a. var stungið upp á, að Ítalar eða
Sameinuðu þjóðirnar sæu um fjármál Líbýju, að Rússar fengju yfirráðin
yfir Trípólítaníu og fleiri málamiðlanir voru ræddar. Loks kvað
allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna upp þann úrskurð, að Líbýja skyldi
verða sjálfstætt konungsríki eigi síðar en 1. janúar 1952.
Samin var
stjórnarskrá fyrir sambandsríki tveggja héraða, hvort um sig með eigin
ríkisstjórn, og hinn Bretasinnaði leiðtogi Sanusiyah-bræðralagsins, Sidi
Muhammad Idris al-Mahdi as-Sanusi, var kjörinn konungur í þjóðþinginu
1950. Hinn 24. desember 1951 lýsti Idris I, konungur, landið
sjálfstætt. Stjórnmálaflokkar voru bannaðir og völd konungs voru
alger. Sanusi-menn í Trípólíhéraði sættu sig við við einveldi konungs
vegna loforðs Breta um, að þeir yrðu ekki settir undir ítalska stjórn.
Konungurinn valdi Kýeníu sem dvalarstað. Þar byggði hann nýja höfuðborg
á svæði Sanusi-zawiyah í Al-Bayda. Líbýja gerðist aðili að
Arababandalaginu 1953. Stjórn landsins neitaði Bretum landgöngu í
Súezstríðinu 1956, þótt hún aðhylltist vestræna stjórnarhætti og siði.
Olíufundir.
Árið 1959 urðu mikil umskipti, þegar sárafátækir landsmenn, sem byggðu
afkomu sína að hluta á leigu af bandarískum og brezkum flugherstöðvum,
urðu moldríkir vegna olíugróða. Miklar birgðir olíu fundust í báðum
héruðum landsins og tryggðu afkomu landsins. Skömmu eftir olíufundina
þandist opinber umsýsla gífurlega út og mikil uppbygging hófst.
Efnahagur landsins blómstraði og verðlag hækkaði verulega.
Hinn 1. sept. 1969
steypti hópur ungra herforingja undir stjórn Muammar al-Qaddafi,
ofursta, konungnum af stóli og lýsti yfir stofnun lýðveldis. Nýja
stjórnin, sem var mjög arabasinnuð, rauf hin nánu tengsl við Breta og
BNA og hóf aðgerðir til hækkunar olíuverðs. Stjórnin tók undir sig
yfirráð yfir olíufyrirtækjunum (51%) eða þjóðnýtti þau að fullu.
Stjórn Qaddafis.
Líbýja, Egyptaland, Súdan og Túnis stefndu að sameiningu allra araba og
hófu viðræðum tengslum við hana. Þessum ríkjum tókst ekki að komast að
sameiginlegri niðurstöðu vegna ágreinings um ýmis atriði. Stjórn
Qaddafis studdi fjölda hópa skæruliða víðs vegar í Afríku og
Palestínumenn í Ísrael stjórnum þessara landa til mikils ama. Í júlí og
ágúst 1977 brutust út átök milli Líbýju og Egyptalands og fjöldi Egypta,
sem starfaði í Líbýju, varð að halda heimleiðis. Þrátt fyrir yfirlýsta
stefnu Qaddafis um einingu araba, voru samskipti stjórnar hans við flest
arabaríki lítil. Hann undirritaði samning um bandalag við Marokkó í
ágúst 1984, en Hassan II, konungur Marokkó rifti honum í agúst 1986.
Stjórn Qaddafis kom
á margs konar nýjungum í landinu. Hinn 2. marz 1977 tilkynnti
„þjóðþingið”, að eftirleiðis skyldi landið heita Sósíalistalýðveldi
fólksins, Líbýja. Árið 1981 fór að fjara undan tilraunum Qaddafis til
að skapa sér sess sem öflugur leiðtogi í arabaheiminum, þegar eftirspurn
eftir olíu á heimsmarkaði minnkaði og verð hennar lækkaði. Qaddafi varð
að gíra rekstur þjóðfélagsins niður og sums staðar brutust út óeirðir.
Andspyrnuhreyfingar gerðu skyndiárásir á hersveitir Qaddafis, sem
fangelsaði marga meðlimi þeirra og tók þá af lífi.
Samband Líbýju við
BNA, sem höfðu verið mikilvægur viðskiptavinur landsins, hraðversnaði,
ekki sízt vegna stuðnings Qaddafis við arabíska hryðjuverkamenn.
Ríkjum, sem lýstu yfir viðskiptabanni á Líbýju, fjölgaði og hernaðarátök
náðu hámarki, þegar Bandaríkjamenn gerðu loftárás á Trípólí og Banghazi
í apríl 1986. Grunur Bandaríkjamanna um framleiðslu efnavopna í landinu
juku enn á spennuna eftir 1988. Allt frá áttunda og níunda áratugi 20.
aldar reyndu Líbýjumenn að ná yfirráðum yfir nágrannaríkinu Chad, þó
aðallega málmauðugri landræmu á umdeildu landamærasvæði. Þessir
hernaðartilburðir Qaddafis leiddu til afskipta Frakka og Bandaríkjamanna
enn á ný. Árið 1987 urðu Líbýjumenn fyrir auðmýkjandi ósigri í bardaga
við her Chad. Stjórnmálasambandi við Chad var komið á á ný í október
1988. Líbýjumenn neituðu að hafa stuðlað að hallarbyltingu í Chad árið
1990. |
