|
Fríríkið Kongó var í
upphafi evrópskra áhrifa einkaríki konugs Belgíu en varð síðan nýlendan
Belgíska-Kongó. Þegar landið fékk sjálfstæði hét það Lýðveldið Kongó
(síðar Demókratíska lýðveldið Kongó, Zaire og aftur Lýðveldið Kongó).
Það er flókið samspil sögulegra atburða. Suma þeirra má rekja til
forsögulegra tíma, aðra til nýlendutímans og enn aðra til umrótsins, sem
leiddi til sjálfstæðis. Þeir hafa allir skilið eftir áþreifanleg mörk á
samfélögum landsins.
Áður en hinar
róttæku, félagslegu breytingar urðu á nýlendutímanum, höfðu samfélög
landsins raskast gífurlega. Allt frá 15. til 17. aldar mynduðust mörg
mikilvæg ríki á steppunum í suðurhluta landsvæðisins. Hin mikilvægustu
voru konungsríkið Kongó vestast og Luba og Lunda austast. Í þeim
þróuðust nokkuð skýr stjórnmálakerfi með konunginn trónandi á toppi
pýramídans og herafla. Völdin dreifðust út frá höfuðborgunum til
skipaðra höfðingja eða ættarhöfðingja. Baráttan um krúnuna leiddi oft
til borgarastyrjalda og þrælaverzlunin olli auknum spenningi í
stjórnmálunum. Saga þjóðflokka Kongó á 16. öld snýst að mestu um
hagsmuni höfðingjanna tengda þrælasölu til Atlantshafsstrandarinnar og
aukinn vanmátt konungsríkjanna til að standast ásókn nágrannanna inn í
þau. Síðla á 16. öld varð konungsríkið Kongó fórnarlamb
jaga-stríðsmanna, sem komu úr austri. Tveimur öldum síðar réðust ýmsir
þjóðflokkar inn í Lunda og Luba, meðal þeirra arabar og kynblendingar,
sem vildu leggja undir sig verzlunina með þræla og fílabein. Þegar
Evrópumenn komu hófu nýlenduvæðinguna, bjuggu íbúarnir við
stjórnmálaóreiðu og kúgun.
Umhverfisaðstæður í
regnskógum hitabeltisins gerðu stofnun heildarríkis mjög erfiða. Þar
bjuggu smáhópar í þorpum undir eigin stjórn. Samstjórn nokkurra skyldra
og óskyldra samfélaga var algengasta stjórnarformið. Milli slíkra
stjórnsýslueininga fór fram verzlun og skipti á gjöfum. Þessi samskipti
urðu grundvöllur að menningarsamræmi milli áður ólíkra og sérstæðra siða
og hefða, líkt og milli bantu-manna og dvergaþjóðflokka (pygmy).
Bantu-samfélögin blönduðust dvergaþjóðflokkunum með mægðum og hinir
síðarnefndu tóku upp þekkingu og tækni hinna fyrrnefndu. Gamlir siðir í
þorpaskipulagi eru áberandi og algerlega andstæðir skipulagi og
einkennum opinberra bygginga í konungsríkjunum á steppunum.
Í kjölfar
grimmilegra árása ræningja og borgarastyrjalda á steppusvæðunum, þegar
þrælaverzlunin hófst og barizt var með skotvopnum, gátu íbúarnir illa
varizt utanaðkomandi áhrifum. Evrópumönnum reyndist því auðvelt að
beygja hin mismunandi og ólíku samfélög í Kongó undir sig á
nýlendutímanum.
Fríríkið Kongó.
Aðalhvatamaður sameiningar þessa geysistóra landsvæðis, sem varð síðan
persónulegt yfirráðasvæði hans, var Leopold II, konungur Belgíu.
Metnaður hans til stofnunar nýlendu var lítt dulinn. Fyrir
Vestur-Afríkuráðstefnunni í Berlín (1884-85) hafði hann þegar alþjóðlega
viðurkenningu fyrir yfirráðunum í Kongó og var því sjálfkjörinn
forystumaður nýlendustefnunnar. Fríríkið Kongó (1885-1908) fékk að
kenna á grimmdarlegum aðferðum sendiboða Leopolds II, sem fengu það
verkefni, að siðmennta íbúana. Brezki landkönnuðurinn og blaðamaðurinn
Henry Morton Stanley, sem var umboðsmaður Leopolds II, sagði að Kongó
væri einskis virði án járnbrauta. Engin leið var að leggja
járnbrautirnar nema með því að neyða íbúana til vinna að verkinu.
Leopold II veitti fjölda einkafyrirtækja ýmis sérréttindi til að laða
þau til samstarfs í Kongó án þess að uppskera arð af þeim og uppreisnir
í austurhlutanum urðu dýrkeyptar vegna kostnaðar við stofnun innlends
hers í landinu. Loks sá Leopold II engan annan leik á borði en að beita
innfædda grimmilegri harðstjórn til að kreista sem mest út úr
vinnuaflinu og náttúruauðæfum landsins.
Hann hélt áfram
uppteknum hætti með stuðningi Belgíustjórnar til ársins 1908, þrátt
fyrir háværa gagnrýni á alþjóðavettvangi. Þá fyrst tók belgíska þingið
af skarið og samþykkti innlimun Kongós í Belgíu. Ástandið á
fríríkisárunum brann samt lengi á íbúum Kongó og þeir gleymdu því ekki.
Því reyndist belgískum yfirvöldum erfitt að koma á öðru
stjórnarfyrirkomulagi í landinu. Íbúarnir báru hatur í brjósti gegn
Vesturlandabúum og næstu kynslóðir þjóðernissinna nærðust á því.
Belgísk
forræðishyggja og pólitísk refskák.
Nýlendustjórn Belga var keimlík aðferðum fyrri stjórnar Leopolds II.
Forræðishyggja þeirra byggðist á þeirri hugsun, að Afríkumenn væru eins
og börn, sem þyrftu strangt uppeldi og jafnvel kúgun. Grimmilegustu
aðferðum stjórnar fríríkisins var þó ekki beitt, en belgísk stjórnvöld
sýndu engan vilja til umbóta. Þau lögðu áherzlu á vestræn siðgæðisgildi
og félagslega aðstoð fremur en að innræta innfæddum félagslega ábyrgð,
þannig að frumkvæði í stjórnmálum og sjálfsábyrgð var haldið í skefjum.
Belgíska stjórnin
sinnti engum umbótum fyrr en 1957, þegar íbúar nýlendnanna í Afríku
fengu fyrsta forsmekkinn af lýðræði. Þá var fjöldi menntaðra
Afríkumanna orðinn nægilegur til að beita þrýstingi. Aukið frelsi og
sjálfstjórn í nágrannanýlendum Frakka olli almennum óeirðum og
þjóðernishyggjunni óx fiskur um hrygg. Meginástæða hugarfarsbreytingar
íbúa nýlendunnar var pólitísk stefnuyfirlýsing, þar sem krafizt var
tafarlauss sjálfstæðis landsins. Menntaðir Bakongo-menn í samtökunum
ABAKO (Samtök Bakongo-manna) í Leopoldville (nú Kinshasa) sömdu
yfirlýsinguna sem svar við hugmyndum ungs, belgísks prófessors, A.A.J.
van Bilsen, um nýlendulöggjöf (Þrjátíuáraáætlun um pólitískt frelsi
Belgísku-Afríku). Í stefnuyfirlýsingu ABAKO kvað við annan tón: Við
ættum að fá heimastjórn strax í dag en ekki þurfa að bíða eftir frelsinu
í þrjátíu ár.
ABAKO-samtökin urðu
að öflugu afli í mótmælaaðgerðum gegn nýlendustefnunni undir forystu
Jósefs Kasavubu. Þjóðernishyggjan breiddist hratt út í hinum lægra
liggjandi svæðum landsins og síðan smám saman til annarra landshluta.
Aðrar þjóðernishreyfingar spruttu upp í öllum hornum á örskömmum tíma.
Í öllu gerinu af stjórnmálaflokkum, sem þróaðist í kjölfar umbótanna,
varð MNC (Þjóðarhreyfing Kongó) öflugasti þjóðernisflokkurinn. Þessi
flokkur var hinn eini af mörgum, sem þóttist berjast fyrir þjóðareiningu
(ABAKO barðist fyrir hagsmunum Bakongo-manna), en þegar Patrice Lumumba
kom til Leopoldville 1958, var hernaðararmur hans stofnaður.
Hinn 4. janúar 1959
kom til mikilla óeirða gegn Evrópumönnum í Leopoldville. Þar féll
fjöldi Afríkumanna fyrir öryggissveitum Belga. Þessi atburður olli
straumhvörfum í sjálfstæðisbaráttunni, því Belgíustjórn tilkynnti
opinberlega hinn 13. janúar, að hún stefndi markvisst að sjálfstæði
Kongó. Þá var þjóðernisáróðurinn í Kongó kominn á það stig, að
Belgíustjórn réði ekki við þróunina. Í janúar 1960 efndi Belgíustjórn
til hringborðsumræðna um Kongómálið með þátttöku fulltrúa fjölda
þjóðernishreyfinga. Markmiðið var að komast að samkomulagi um viðunandi
leiðir til yfirfærslu valda en niðurstaðan varð sú, að Belgar létu af
nýlendustjórninni strax. Sex mánuður síðar var Kongó opinberlega
sjálfstætt ríki, sem stefndi beinustu leið inn í skálmöld.
Kongókreppan.
Uppreisn hersins við Leopoldville 5. júlí, sem Belgar brugðust við með
hersveitum fallhlífahermanna í því skyni að vernda belgíska borgara, var
upphaf Kongókreppunnar. Auk óreiðunnar við hrun hersins olli
óleysanlegur, stjórnmálaágreiningur milli forsetans og
forsætisráðherrans, sem lamaði ríkisstjórn landsins. Kasavubu forseti
afturkallaði skipun Lumumba í embætti forsætisráðherra, sem rak
forsetann. Samtímis þessum atburðum lýsti ríkasta hérað landsins,
Katanga, yfir sjálfstæði undir forystu Moise Tshombe. Stuðningurinn,
sem Belgar veittu aðskilnaðarsinnum í Katanga, ýtti undir ásakanir
Lumumba, að Belgar væru að reyna að ná undirtökunum í landinu á ný.
Hinn 12. júlí sendu Lumumba og Kasavubu Dag Hammarskjöld, ritara
Sameinuðu þjóðanna, áskorun um aðstoð og íhlutun.
Koma friðargæzluliðs
Sameinuðu þjóðanna, sem átti að koma á lögum og reglu í landinu, varð
til þess að auka spennuna milli Kasavubu og Lumumba. Kasavubu snérist
öndverður gegn kröfu Lumumba um að friðargæzluliðið beitti vopnavaldi
til að koma Katanga aftur undir stjórn Kongós. Þá snéri Lumumba sér til
Sovétríkjanna og bað um hernaðaraðstoð gegn Katanga og bætti þar með
olíu á eld kalda stríðsins.
Aðskilnaðarferillinn, sem hófst með Katanga, breiddist út, þannig að
landið skiptist loks í fjórar aðskildar einingar, Katanga, Kasai,
Orientale og Leopoldville. Formaður herráðsins, Jósef Mobutu (síðar
Mobutu Sese Seko) tilkynnti 14. sept. 1960, að herinn tæki völdin í
sínar hendur og myndaði ríkissrjórn. Ógnin, sem nýju ríkisstjórninni
stafaði af her Lumumba, dvínaði verulega, þegar hann var handsamaður
eftir undraverðan flótta frá Leopoldville og Tshombe-stjórnin lét
lífláta hann. Kasavubu ljóstraði upp um íverustað Lumumba og bjóst við
Katangamenn létu af aðskilnaðarhyggju sinni í staðinn. Honum varð ekki
að ósk sinni. Í janúar 1963 kom til lokaátaka milli lögregluhers
Katanga, sem hafði fengið evrópska þjálfun, og friðargæzluliðsins og
Katanga var sameinað Kongó á ný. Það tók eitt ár í viðbót að vinna
síðasta vígi aðskilnaðarstefnunnar, Stanleyville, þar sem bjuggu
fylgjendur Lumumbas. Um þetta leyti kom saman þing í Leopoldville og
Cyrille Adoula varð forsætisráðherra 2. ágúst 1961.
Vanmáttur Acoulas í
baráttunni gegn aðskilnaðarsinnum síjók óvinsældir hans og ákvörðun hans
að leysa upp þingið í sept. 1963 bætti þar um betur. Aðgerðir hans
leiddu til óeirða í dreifbýlinu, sem náðu til 5 héraða af 21, og hann
stóð skyndilega frammi fyrir falli ríkisstjórnar sinnar. Vegna slakrar
stjórnar, lítils og dreifðs stuðnings, varð uppreisnarmönnum lítið
ágengt hernaðarlega og tókst ekki að koma á fót traustvekjandi
ríkisstjórn. Þátttaka evrópskra málaliða í baráttu ríkisstjórnar
landsins gegn uppreisnarmönnum réði úrslitum. Það var einkum Moise
Tshombe, sem tók við embætti forsætisráðherra af Adoula 10. júlí, að
þakka, hve árangursríkar aðgerðir stjórnarinnar voru. Ferill hans í
stjórnmálunum var einstæður, því hann beið ósigur fyrir
friðargæzlusveitum Sameinuðu þjóðanna í Katanga en var orðinn valdamesti
maður landsins hálfu öðru ári síðar.
Valtatíð Mobutu.
Síðar hallarbylting Mobutu 24. nóvember 1965 varð við mjög svipaðar
aðstæður og hin fyrri, þ.e. þegar Jósef Kasavubu, forseti, og
forsætisráðherra hans, Moise Tshombe, áttu í innbyrðis valdabaráttu.
Tshombe tókst að komast frá þessari deilu án þess að landsmenn liðu
fyrir hana, ólíkt því, sem gerðist, þegar Lumumba átti í hlut. Orðrómur
var uppi um áætlanir Tshombe um að brjótast aftur til valda úr
útlegðinni á Spáni og hann varð að veruleika í júlí 1966, þegar 2000
fyrrum lögregluhermenn í Katanga með málaliða í broddi fylkingar, gerðu
uppreisn í Kisangani (fyrrum Stanleyville). Nákvæmlega ári eftir að
fyrsta uppreisnin var bæld niður var efnt til annarrar. Hún var
afleiðing flugráns yfir Miðjarðarhafi, þar sem Tshombe var um borð, og
flugvélinni var lent í Alsír, þar sem hann var fangelsaður. Belginn
Jean Schramme var leiðtogi síðari uppreisnarinnar. Hann réði 100 manna
lögregluherliði og 1000 óreyndum hermönnum. Þeir stóðust árásir 32.000
manna þjóðarhersins fram í nóvember 1967, þegar þeir hörfuðu til Rwanda
og gáfu sig á vald stjórnvalda þar.
Veikleikar stjórnar
Mobutu komu aftur í ljós á árunum 1977 og 1978, þegar
aðalstjórnarandstöðuhreyfingin, Þjóðfrelsishreyfing Kongó (FLNC) með
aðalstöðvar í Angóla, gerði tvær stórinnrásir í Shaba (svo hét Katanga
1972-97). Í báðum tilfellum komu vinveittar ríkisstjórnir til aðstoðar,
aðallega Marokkó 1977 og Frakkland 1978, og drógu Mobutu að landi við
mikið mannfall úr röðum beggja aðila. Eftir að Kolwezi féll í maí 1978
var áætlað að 100 Evrópumenn hefðu fallið, að hluta fyrir
uppreisnarmönnum og að hluta fyrir þjóðarhernum. Bakgrunnur innrásanna
í Shaba var mikil niðursveifla í efnahagsmálum Zaire eftir 1975 og
auknar óvinsældir Mobutu meðal fátækra og atvinnulausra.
Þegar fyrsta
Shaba-innrásin var gerð, voru liðin 11 ár frá stofnun
Byltingarhreyfingarinnar (MPR). Þá komu gallar einsflokkskerfisins og
mobutuismans greinilega í ljós. Þótt slagorð MPR hafi verið – pólitískt
þjóðskipulag -, var hreyfingin illa skipulagt forsjárhyggukerfi.
Tilraunir Mobutu til að upphefja kosti og dyggðir Zaire léðu þær
stjórnarháttum í landinu engan virðingarblæ. Höfðinglegt yfirbragð
stjórnar sinnar átti Mobutu gagnkvæmri hollustu við fylginauta sína að
þakka. Völd hans voru alger og dreifðust niður allan valdapýramídann.
Ákvörðun hans í apríl 1990 að leyfa flokka stjórnarandstæðinga fylgdu
grimmilegar aðgerðir gegn stúdentamótmælum í háskólanum í Lubumbashi með
þeim afleiðingum að 50-150 stúdentar voru drepnir samkvæmt tölum frá
Amnesty International. Hann lét öðrum eftir hluta valda sinna með
semingi árið 1991 og samþykkti umbætur, sem komu fram í
bráðabirgðastjórnarskránni 1994, en alvöruumbætur og kosningar, sem
hafði verið lofað, urðu aldrei að veruleika.
Þrjátíuogfimm árum
eftir að Zaire fékk sjálfstæði og nærri níu áratugum eftir grimmdina í
fríríkinu, var árangurinn lítill, því enn þá ríkti stjórnunarstíll
Leopolds II í gerðum mobutuista og stjórnarháttum. Landinu var stjórnað
eftir duttlungum eins manns og ævinlega var gripið til ofbeldis, þegar
einvaldurinn áleit það nauðsynlegt. Að lokum leystust tök Mobutu á
landinu og uppreisnarmenn komu askvaðandi úr austri. Mobutu sagði af
sér í maí 1997, þegar uppreisnarmenn voru að nálgast Kinshasa. Eftir að
hann hvarf á braut, lýsti leiðtogi uppreisnarmanna yfir stofnun
Demókratíska lýðveldisins Kongó. |
